100 йиллигига бағишланади Муминов Н. Г

12-
МАВЗУ. САНОАТ ИШЛАБ ЧИҚАРИШИНИНГ АЙЛАНМА 
ФОНДЛАРИ ВА МАБЛАҒЛАРИ 
 
Таянч атамалар ва иборалар
: айланма фондлар, ишлаб 
чиқариш жамғармалари, тугалланмаган ишлаб чиқариш, келгуси давр 
харажатлари, айланма фондларнинг таркибини, моддий ресурслардан 
комплекс (ҳар тарафлама) фойдаланиш, чиқиндилардан ѐки 
иккиламчи хомашѐ ва материаллардан фойдаланиш, муомала 
фондлари, нормаллаштириладиган айланма маблағлар
Режа: 
12.1. Айланма фондларнинг моҳияти ва аҳамияти
12.2. Моддий ресурслардан самарали фойдаланиш масалалари
12.3. Айланма маблағлар ва уларнинг айланишини тезлаштириш 
 
12.1. Айланма фондларнинг моҳияти ва аҳамияти 
Саноат соҳасида турли маҳсулотларни тайѐрлаш жараѐнида 
моддий ва молиявий маблағларга бўлган эҳтиѐжлар доимо ошиб 
боради. Саноат корхоналарида асосий фондлар билан бир вақтда 
меҳнат буюмлари ҳам ҳаракатда бўлади. Шу сабабли уларни айланма 
фондлар деб айтилади. 
Айланма фондлар – 
бу ишлаб чиқариш жараѐнида бир марта 
қатнашиб, ўз қийматини тайѐр маҳсулотга ўтказиб, ўз шаклини ҳам 
ўзгартирадиган, бутунлай йўқотиб юборадиган меҳнат буюмларидир.
53
Айланма фондларга ишлаб чиқариш жамғармалари ва ишлаб 
чиқаришдаги маблағлар, тугулланмаган ишлаб чиқариш ва келгуси 
давр харажатлари киради. 
Ишлаб чиқариш жамғармалари айланма фондларнинг асосий 
қисмини ташкил этади. Бу корхоналарга келтирилган, Лекин ишлаб 
чиқариш жараѐнида ҳали фойдаланилмаган меҳнат бумлари, хусусан, 
хомашѐ, ярим тайѐр маҳсулотлар, ѐқилғи, асосий ва ѐрдамчи 
материаллар, энергия, таъмирлаш учун эҳтиѐт қисмлар, хўжалик 
жиҳозлари ва тез емирилувчи буюмлардан иборат.
Айланма фондларнинг яна бир қисмини тугалланмаган ишлаб 
чиқариш ташкил этади. Улар ишлаб чиқариш жараѐнига аллақачон 
тушган, лекин ишлов бериш тугамаган меҳнат буюмларидир. Буларга 
корхона ўзи яратган, лекин чала тайѐр маҳсулотлар ва тугалланмаган 
ишлаб чиқаришлар киради. 
Айланма фондларнинг яна бир қисми келгуси давр харажатлари 
ҳисобланади. Уларга янги турдаги маҳсулотларни лойиҳалаш, 
тайѐрлаш ва ўзлаштириш, мутахассисларни ўқитиш ва қайта 
тайѐрлаш, хоналарни ижарага олиш, тоғ-саноат корхоналарига 
тааллуқли харажатлардан иборатдир. Бу харажатларнинг ҳаммаси 
53
Ортиқов А. «Саноат иқтисодиѐти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.158. 

---

199 
тайѐр маҳсулотнинг таннархига киритиш эвазига қопланади.
Айланма фондларнинг таркиби турли тармоқларда турлича 
бўлади. Масалан, умуман саноат бўйича ишлаб чиқариш жамғармаси 
64% га яқин бўлса, электроэнергетика ва иссиқлик энергияси ишлаб 
чиқариш соҳасида 56% ни, машинасозликда 54%, кўмир саноатида 
33% ни ташкил этади. Айланма фондларнинг таркиби фақат 
тармоқларда эмас, корхоналарда ҳам бир биридан фарқ қилиши 
мумкин. Бу ишлаб чиқаришнинг техникавий даражасига, жорий 
этилаѐтган 
технологиянинг 
усулига, 
йўлига, 
корхонани 
ихтисослаштириш 
даражасига, 
ишлаб 
чиқариш 
жараѐнининг 
давомийлигига, 
ишлатиладиган 
материалларнинг 
таркибига 
боғлиқдир. Айланма фондларнинг таркибини иқтисодий таҳлил этиш 
ва уларнинг таркибига таъсир этувчи омилларни аниқлаш ҳамда 
уларнинг таъсир кучи натижаларини топиш, тармоқлар ва корхона 
тараққиѐтини белгилашга катта ѐрдам беради. Айланма фондларнинг 
таркибини аниқлаш, фойдаланишни яхшилаш йўлларини белгилаш 
учун моддий баланслар тузилади. Бу баланслар ҳар бир тармоқ 
иккинчи тармоққа қандай буюмлар етказиб беришини тавсифлайди.