Farmon Ergashovich Nurboeyv, Shahlo Shavkatovna Tillоeva, Dilbar Baxriddinovna Raxmatova

Qovuq toshi
kichik yoki yumshoq bo`lsa, bularga sajazoniyo va mitridat foyda 
qiladi: asonosiyo ham shunday; ularga bir uqiya taloqgiyoh, va yarim uqiya
maxlabning ustiga bir barmoq botgundek suv solib, ho’l qaynatib, suzib ichirilsa 
ham foyda qiladi. Mana bu ham ularga foydalidir: yanchilgan kult o`n besh dirham,

---

337 
parsiyovashon, yetti dirham, taloqgiyoh, sakkiz dirham, temirtikan, o’n dirham 
yovvoyi sabzi urug’i va tog’ petrushkasining har biridan dirhamdan va oq anjirdan 
yetti dona olib, to`rt ritl suvda bir ritl qolguncha qaynatiladi va hammomdan 
chiqqandan keyin ichiladi. Buning bir yechimi yarim ritldir. 
Qovuq toshida ishlatiladigan vanna kuchli bo`lishi kerak. Ularga taniqli 
dorilardan tog’ murchi bargi, parsiyovashon, sodaj, bo`yimodaron, qizil gul va 
badanni haddan tashqari bo`shashtirmasligi uchun bir ozgina burishtirish 
xususiyatiga ega bo`lgan narsa solinadi. Ishqalanadigan dorilarga galban yelimi, zift, 
kavrak yelimi va farfiyun soladilar. 
Bog’lanadigan dorilarning eng afzali makka mukli bo`lib, yog’larning eng 
yaxshisi chayonlarning yog’laridir. Bularni qovuq turgan yerga qo`yib bog’lanadi, 
tomiziladi va qurol bilan qovuqda yuboriladi, bularga quvvat beruvchi biror narsani 
ham aralashtiradilar. Bog’lanadigan dorilarning tarkibiga quyidagilar kiradi: 
taloqgiyoh ildizi, shirin ajriq ildizi, julax, sodaj, gulxayri va parsiyovashon. Bunga 
yana qizil tasma yaprog’i ham solinadi.
Chumchuq va uning toifasidan bo`lgan qushlar ham juda foydalidir. Davolashda 
tosh dorilarini qurol bilan kirgizib ishlatish, bu kasallikda maxsus qo`llaniladigan 
tadbirlardan sanaladi. Kasallar bundan juda foydalanadilar, qovuq toshi sababli 
siyish qiyinlashib yoki siydik to’silib qolsa, biror to’siq yoinki qo`rqish sababli 
qovuqni yorishga imkoniyat bo`lmasa, bu holda ba`zi odamlar hiyla ishlatib orqa 
teshik bilan moyak orasidan kichkina yoriq ochib, u yerdan siydikni chiqarish uchun 
bir naycha qo`yadilar.
Bu bilan hayot kechirish garchi oson bo`lmasa ham, o`lim daf qilinadi. 
Dorilardan biror foyda bo`lmasdan, qovuqni yorishga qasd qilinganda saqlanish 
lozim bo`lgan narsadan saqlanish, naslga biror ofat yetmasligi yoki qon ketmasligi 
va bitmaydigan yara paydo qilmaslik uchun bu ish uchun qovuq anatomiyasini, 
qovuq bo`ynining maniy yo`liga tutashadigan yerini, arteriya o`tgan yerini va 

---

338 
qovuqning go`shtlari o`rnini biladigan va qovuqning anatomiyasi bilan yaxshi tanish 
bo`lgan kishini tanlash kerak. Bundan ilgari kasalni chappasiga yotqizib, ichak va 
qovug’iga paxtadog’ qilish lozim. 
Bu shundan iborat: kursi tayyorlab unga bemor o`tkaziladi, shu yerda hozir 
bo`lgan xodim qo`lini kasalning ikki tizzasi tagiga kirgizadi. Keyin tabib yorish 
tadbirini ko`radi. Oldin toshni topib, uni yoriladigan yerga keltirib, shu yerda ushlab 
turish kerak. Buning uchun o`rta barmoqni erkaklar va qizlarning to`g’ri ichagiga, 
juvon xotinlarda esa bachadon yo`liga kirgiziladi va tosh topiladi; keyin ikkinchi 
yo’l bilan toshning ustidan bosib qornining yumshoq yeri va kindikdan sirpantirib 
qovuq og’zi yaqinigacha tushiriladi. Toshni darzdan bir arpa bo’yi qadar quyiga 
haydashga tirishiladi. Darzdan yorishdan saqlan bu juda yomon; darz haqiqatda 
o`ldiradigan yerdir. Toshni itarishda sustlik bo`lmasin, sustlik qilinsa, yoriq 
kengayib, bitmaydigan bo`lib qoladi. Toshni itarsang va yoriqni ichga o’tmaydigan 
deb bilsang, keskin, agar shu paytgacha qilingan ish qattiq alamga, qovuq 
bo`ynining qayrilib qolishiga, quvvat tushishiga, harakat va so`zdan qolishga, qovoq 
va ko`zning ich-ichiga tushib ketishga olib bormaydi deb tushunsang, shunday qilib 
bordi-yu, yorish shunday hollarga olib boradigan bo`lsa, u chog’da yormay 
qo`yaqol, chunki agar yorar ekansan, kasal darhol o`ladi.
Keyin tosh ustidan ozgina yoriladi, yorganda asabga tegishdan saqlanish bilan 
birgalikda yoriq qovuqning bo`yniga tushishiga tirishiladi. Chunki agar yoriq 
qovuqning tanasiga tushib qolsa, hech bir bitmaydi. Bundan tashqari mumkin 
bo`lganicha yoriqni kichkina qilishga tirish. Agar tosh kichkina bo`lsa, ko`pincha, u 
siqish bilanoq otilib chiqadi, katta bo`lsa, keng yoriq qilishga va ko`pincha, tortib 
oladigan ilmoqda muhtoj bo’linadi.
Ba`zan tosh juda katta bo`lib, uning hajmiga moslab yorish mumkin bo`lmaydi. 
U chog’da uni ombur bilan mayda-mayda bo`laklarga maydalanadi va singani 

---

339 
olinaveradi. Qovuqda hech bir narsa qoldirilmaydi, chunki agar qoldirilsa, uning 
yana hajmi ortib kattalashadi. 
Ba`zi vaqtda tosh qovuqning bo`ynida va olatning yaqinida ekanligi bilinib 
turadi, bu chog’da qovuqning ustidan silab bosish lozim bo`ladi. Bu ishda senga bir 
yordamchi kerak bo`ladi; tosh bir yerga qadalib qolsa, o’sha joyning ostidan ochib 
tosh chiqariladi. Ko`pincha, tosh ketiga qaytmasligi uchun u turgan joyni orqasidan 
burib boylab qo`yish tuzukdir. Agar tosh olatning boshiga yaqin kelgan bo`lsa, u 
yerdan uni chiqarishga qattiq urinilmasin, chunki bunday qilish, ko`pincha, jarohat 
paydo qiladi va u bitmaydi. Balki toshni to’g’rilash, orqasidan burib boylash va uni 
chiqarish uchun olatning boshi tagidan yorish kerak bo`ladi. 
Aytilganlarning hammasini qilib, toshni chiqarsang, ko`pincha, qorinning 
qattiq ezilishi va yorig’ni og’rishidan shish paydo bo`ladi; bu qo`rqinchli 
narsalardandir. Buni qaytaradigan narsalardan biri kasalga huqna qilib, ichni 
tozalash va bundan keyin unga ichni yumshatadigan narsa ichirishdir. Unga faqat bir 
ozgina narsa yedir, shunda ham yumshatuvchi narsa edir. Shishning oldini olish 
uchun tomirdan qon olishga muhtoj bo`lsang, uni qilasan. Agar kuchliroq yordam 
olmoqchi bo`lsang yoki shish belgilari paydo bo`lib, og’riq juda ham qattiq bo`lsa, 
kasalni vannaga yoki tugmachag’uncha, gulxayri va kepak kabi yumshatuvchi 
narsalar, qaynatilgan suv solingan tosga o`tkazishing kerak. Bu suvga ko`pgina yog’ 
solib chayqatilgan va iliq bo`lishi kerak. Kasalni vannadan chiqarganingda a`zo 
atrofini bobuna va ukrop yog’lari kabi yumshatuvchi yog’lar bilan ishqalaysan. 
Jarohatga qizdirilgan sariyog’ qo`yiladi va uning ustiga ozgina sirka qo`shilgan qizil 
gul yog’iga botirilgan paxta qo`yasan, bundan keyin bitiruvchi dorilar ishlatiladi. 
Shish kattalashsa, kasalni sariq yo`ng’ichqa va zig’ir urug’i qaynatmalaridan 
qilingan mazkur vannaga uqalashni davom ettirasan, agar og’riq zo`raysa, kasalni 
ikkinchi ham uchinchi kuni iliq suv va yog’ aralashmasiga o`tkaz. Agar yoriq va 
jarohat unchalik og’ritmasa, uchinchi kuni boyloqlar yechiladi. Gazago`t yog’i bilan 

---

340 
qovuqni qizdirish davom ettiriladi. Chunki qovuq qizdirilsa, uning holi yaxshiroq 
undagi og’riq va chiqariladigan siydik ham ozroq bo`ladi; qobig’i kesilgan kishiga 
siydik juda azob beradi.
Shuning uchun, bu kasallarga suvni ko`p ichirmaslik kerak. Kasal har safar 
siyganida siydik yorilgan yerga tegmasligi uchun xodim yordamchi tabib bog’langan 
yerni ehtiyot qilib bosib turishi kerak. Keyin, yorilgan yerda quyidagi ikki holdan 
biri ko`riladi: yo’g’on keragicha miqdorda oqmaydi, bunda shish paydo bo`lishi va 
a`zoning buzilish xavfi ko`riladi; ayniqsa rangi qizildan qoraga o`tishi bu xavf 
bo`ladi; yohud qon haddan tashqari oqib, qonning to`xtamay ketish xavfi paydo 
bo`ladi. Birinchi holda, mazkur belgi ko`rilgan hamon buzilishning oldini olish 
uchun nashtar urib qonni oqizish va o`sha yerga sirka va tuz eritmasiga botirilgan 
kanop lattani qo`yib bog’lash kerak: ikkinchi holda, ya`ni ko`p qon ketish xavfi 
bo`lganda, to`g’riroq chora - kasalni ma`lum burishtiruvchilar ivitilgan suvlarga 
o`tkazish, yorilgan joyga yanchilgan qundur va zok qo`yish, uning ustidan paxta 
qo`yib va uning ustidan suvli sirka bilan ho’llangan va undan ko`ra kattaroq, paxta 
qo`yishdir. Agar katta tomir yoki arteriya kesilganini bilsang, uning ilojini siqib 
bog’lash tadbiri bilan qilasan.
Agar qon bo`ysunmasa va uni to`xtatib bo`lmasa, kasalni o`tkir sirkaga o`tkaz. 
Ko`pincha, qonni tortish uchun tomirdan qon olishga muhtoj bo`lasan. Ba`zan 
qovuqda va ikki chovga uvushtiruvchi dorilardan quyishga to`g’ri keladi. Yorish va 
qon oqishdan paydo bo`ladigan hollardan biri bir parcha ivigan qonning qovuq 
tomon oqib, unda qotib qolishi sababli siyishning qiyinlashuvidir.
Bu holda barmoqni yoriqqa kirgizish va aziyat beruvchi narsani qovuqdan va 
uning bo`ynidan uzoqlatib chiqarish kerak. Bu joyni suvli sirka bilan qotib qolgan 
qon erib chiqguncha davolanadi. Kesishdan kelib chiqadigan hollarning yana biri 
nasl qoldirish qobiliyatining qirqilishidir. Quyidagi - yomon alomatlar paydo 
bo`lganda, tabib kasalning halok bo`lishiga jazm qiladi: kindik ostida og’riqning 

---

341 
kuchayishi, ho’l va oyoqlarning sovushi, isitmaning o`tkirlanishi, titroq paydo 
bo`lishi va madorning tushib ketish. Keyin, yorilgan yerda qattiq og’riq kuchayib, 
hiqichoq paydo bo`lsa va qorin bezovta harakatga tushib qolsa, albatta o`lim 
yaqinlashgan bo`ladi. Yaxshi alomatlarga kelsak, ular hushning asliga qaytishi, 
ishtahaning tuzalishi, tus va ko`rinishning juda ham sog’lom va yaxshi bo`lishidan 
iboratdir. 
Qovuq siydikni hamma tomondan siquvchi narsadek qisib haydaydi, bunda, 
qovuqning og’zidagi mushak bo`shashadi va qorin mushaklari siqilib, siydikni
siqib chiqaradi.