Радиотехник тизимлар назарияси асослари

a iU
239Pn
233 
u
238t/
Issiq neytronlar
V
2,47
2,91
2,52
-
p
0,84
0,72
0,90
0
(E„= 0,025 eV)
n
2,07
2,09
2,28
0
Tez neytronlar
V
2,65
3,0
2,7
2,5
p
0,87
0,9
0,91
0,12
(E„= 1,2 MeV)
n
2,3
2,7
2,45
0,3
Rki(sm)
8,5
6
6
-
«ikr(kg)
48
6
12
-
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 
238IJ
issiq yoki tez neytronlar bo‘linish 
zanjir reaksiyasida qatnashmaydi.
5.10-§. Yadro reaktorlari
Yadro reaktorlari qator xususiyatlari bilan tavsiflanadi va shunga ko‘ra, 
reaktorlar turli xil bo ‘ladi. Yadroni bo‘luvchi neytronlarning energiyasiga 
qarab reaktorlar issiq, tez va oraliq energiyaga ega bo‘lgan neytronlarda 
ishlovchi reaktorlarga ajraladi.
Reaktorlar yonilg‘ining turiga, sekinlashtiruvchi moddasiga (oddiy suv, 
og‘ir suv, grafit, berilliy, organik suyuqliklar va h.k.), aktiv zonaning 
tuzilishiga (gomogen yoki geterogen), issiqlik uzatgichga (suv, suv bug‘i, 
organik suyuqlik, geliy, karbonat angidrid gazi, havo, azot, suyuq metallar 
va h.k.), bajaradigan vazifasiga (ilmiy tekshirish, energiya olish, izotoplar 
olish va h.k.), ishlash rejimiga (uzluksiz yoki impulsli) qarab turlicha 
nomlanadi.
5.10.1. Issiq neytronlarda ishlaydigan reaktorlar
Issiqlik neytronlarida ishlaydigan reaktorning sxemasi 5.14-rasm da 
keltirilgan.
188
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6
5.14-rasm.
R eaktorning asosiy qismi aktiv zonadir (1). U nda zanjir reaksiya 
yuz berib, energiya ajraladi. N eytronlarning tashqariga chiqib ketishini 
kam aytirish uchun aktiv zonaga qaytargich (2) ichiga jo ylanadi. Aktiv 
z o n a n e y tro n la rn i se k in la tu v c h i b lo k la rd a n (3 ) va u larn i ich id a 
joylashgan yoqilg‘i kassetalari TV EL lardan (4) tashkil topgan (TVEL- 
issiqlik ajratuvchi elem ent). (5) k anallar orqali TV EL dan ajralgan 
issiqlikni olib ketuvchi gaz yoki suyuqlik (issiqlik eltkich) o ‘tkaziladi. 
R eak siy a in te n siv lig i n e y tro n la rn i k u c h li y u tu v c h i m o d d alard an
yasalgan m axsus sterjenlar yordam ida b o shq ariladi. R eaktor ishga 
tushirilishdan oldin neytronlarni yutuvchi (kadm iy yoki bor karbidi) 
sterjen (6) aktiv zonaga to ‘la kiritilgan holatda boTadi. Bu holda k < 1 
va zanjir reaksiya boTm aydi. Sterjen aktiv zonadan chiqarila borishi 
bilan k ortadi va k = 1 da reaktor statsionar rejim da ishlay boshlaydi. 
Reaktorning halokatini oldini olish m aqsadida q o ‘shim cha sterjen doim 
tayyor turadi. N eytronlar soni keragidan ortib ketishi bilan bu sterjen 
avtom atik ravishda aktiv zonaga kiritilad i va halokat oldi olinadi. 
R eaktorda hosil boTgan radioaktiv nurlanishlardan saqlanish uchun u 
n e y tr o n v a g a m m a -n u r la r n i y u tu v c h i r a d ia ts io n x a v f s iz lik n i 
ta'm inlaydigan m assiv jism bilan (7) o ‘raladi.
189
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5.10.2. Tez n e y tro n lard a ishlaydigan rea k to rla r. B re d e rla r
Tez neytronlarda ishlaydigan reaktorlar alohida xususiyatga ega.
1) Y o q ilg ‘in i y u q o ri a n iq lik k a c h a to z a la s h ta la b e tilm a y d i. 
A ralashm alarda tez neytronlar kam yutiladi.
2) Y oqilg‘i k u ch li k o n sen trlan g an , y a ’ni uran bilan b o y itilg a n
boTishi kerak.
3) Tez n e y tro n la rn in g e ffe k tiv k e sim i k ic h ik b o T g a n i u ch u n
yoqilgTni issiq neytronli reaktorlardagidan k o ‘proq olish talab etiladi.
4) Bu reaktorlar uchun sekinlatgich talab etilm aydi. Aktiv zonaning 
oTcham i ju d a kichik, energiya ajralish zichligi yuqori 0,5 kW /sm 3 
gacha yetadi.
5) Issiqlikni olib ketuvchi modda neytronlarni sekinlatm asligi kerak. 
Shu m aqsadda suyuq natriy foydalaniladi.
6) Tez neytronlar m oddalarda yutilish ehtim olligi kichik boTgani 
uchun rea k to rn i b o sh q a rish d a y u tu v ch i ste rje n la rd a n fo y d ala n ib
boTmaydi. Tez neytronli reaktorlarni boshqarish aktiv zona va neytronlar 
qaytargich oralarini yaqinlashtirish, uzoqlashtirish bilan olib boriladi. 
Tez neytronli reaktorlarni boshqarish murakkab. Lekin shunga qaram ay 
ulardan kelajakda keng foydalanish mumkin. Chunki sekin neytronli 
reaktorlar uchun zarur bo‘ lgan 238U va 232Th element yadrolari tomonidan 
radiatsion yutilish natijasidayadroviy yoqilgT sifatida ishlatish mumkin 
boTgan yangi 239Pu va 233U izotoplari hosil boTadi. Bunday reaktorlarga 
k o ‘p a y tiru v ch i r e a k to rla r yoki briderlar deyiladi:
n