Радиотехник тизимлар назарияси асослари

m c 
m c
119
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Nuklonlaming o ‘zaro ta’sirlashuvida yadro maydonida massasi 
~21Qme
bo‘lgan zarra hosil qiladi. Hozirgacha bunday maydonning to‘lanazariyasi 
mavjud emas, biroq taqribiy nazariyalar tadqiqotlar olib borishda muhim 
qurol bo‘lib,hisoblanadi.
Shunday qilib, mavjud bo‘lgan tajriba dalillari nuklonlararo o ‘zaro ta ’sir 
potensialining yagona shaklini tanlab olishga imkon bermadi. Hatto ikkita 
erkin nuklon uchun ham o ‘zaro ta’sir potensiali to ‘la aniq emas. Hozirgi 
kvant mexanikasi apparatining murakkabligi yadro xususiyatlarini yetarli 
darajada tahlil qilish uchun imkon bermaydi. Yadro xarakteristikalarini 
hisoblash uchun zamonaviy hisoblash mashinalarining quvvati hatto A = 5 
b o ig an yengil yadrolarga ham yetmaydi.
Shu sababli, hozircha yadro xususiyatlarining barchata'sirlarini hisobga 
olgan hisoblashning iloji yo‘q. Real yadroning xarakteristikalarini emas, 
balki matematik va fizik jihatdan soddalashtirilgan yadro modellari deb 
ataladigan har xil sistemalarning xususiyatlarini hisoblashga to‘g ‘ri keladi. 
Yadro modeli tajriba natijalariga asoslangan holda tanlab olinadi, so‘ngra 
bu modelgamos keluvchi turlichataxminlar ishlab chiqiladi. Demak, birgina 
fizik jarayonni bayon qilish uchun turlicha m odellar m avjud bo ‘lishi 
mumkin.
Yadroningxususiyatlarini hisoblash mumkin bo‘lishi uchun modelyetarli 
darajada soddabo‘lishi shu bilan birgahech bo‘lmagandaureal yadrolaming 
xususiyatlarini taxm inan aks etishi lozim. Har qanday m odel yadro 
xususiyatlari haqidagi fizikada mavjud bo‘lgan bilimlarning xulosasi va 
umumlashuvidan iboratdir. Har qanday model yadro xususiyatlarini to‘la 
aks ettira olmaydi. Shuning uchun har bir modelning qo‘Ilanish chegarasi 
mavjud. Model tadqiqotlarni davom ettirishda asosiy yo‘nalishni ko‘rsatadi 
vaharxil xossalami m a'lum nuqtai nazardaturib bir-biri bilan bog‘lanishga 
imkon beradi.
Yadro modellari ikki xil boshqa-boshqa yo‘nalish asosida yaratilgan.
Birinchi yo‘nalish «Kuchli o‘zaro ta'sir modellari». Bu modelga ko‘ra, 
yadro o‘zaro kuchli ta'sir etuvchi va o‘zaro kuchli bog‘lanishda bo‘lgan 
zarralar ansambli deb qaraladi. Moddalaming bu guruhiga «Suyuq tomchi 
modeli», «alfa zarra model», «birikma yadro modeli» mansubdir.
Ikkinchi yo‘nalish «erkin zarralar modellari», bunda har bir nuklon 
yadroning boshqa nuklonlarning o ‘rtachalashtirgan maydonida deyarli
120
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bog‘liqsiz erkin ravishda harakatlanadi. Bu guruhga fermigaz, qobiqli, 
umumlashgan yoki kollektiv modellar kiradi.
4.2-§. Tomchi m odeli
Tomchi modeli eng dastlabki m odellardan biridir. Bu modelni atom 
nazariyasining asoschilaridan daniyalik olim Nils Bor taklif qilgan. Yadro 
xususiyatlarini o ‘rganish bo‘yicha olib borilgan tajribalar yadroning ko‘pgina 
xususiyatlari suyuq tom chi xususiyatlariga o ‘xshashligini k o ‘rsatadi. 
Jumladan, qaralayotgan suyuqlik zichligi o ‘zgarmas, suyuqlik siqilmaydi. 
Suyuqlik hajmi uning miqdoriga proporsional ravishda otrib boradi. Xuddi 
shuningdek, y ad rozichligijudakatta(~ 1014g/sm3) bo‘lib, siqilmaydi, yadro 
h a jm in in g u n d a g i n u k lo n la r s o n ig a p r o p o rs io n a l (R = R 0A I/3;