Радиотехник тизимлар назарияси асослари

(7 + 1 X 2 /+ 3)
0o.
(1.7.5)
(1.7.6)
(1.7.5)danko‘rinadiki, 
I =
0; l/2 b o ‘lganda)20 = Obo‘lmasaham , 
Q = 0
bo‘!adi. Buning sababi, yadro simmetriya o ‘qi kvant fluktuatsiyalar ta’sirida 
tartibsiz y o ‘nalgan b o ‘ladi. N atijad a koordinatalarning laboratoriya 
sistemasidagi zaryad taqsimoti sferik simmetrik bo‘lib qoladi.
Yadro spini / > 1 bo‘lganda 
Q
noldan farqlanadi va 
Q/Q0
nisbat 
I =
1 da 
0,1; 
I
= 3/2 da 0,2 ga teng bo‘Iib, / > 1 da 1 ga yaqinlashadi.
Tashqi kvadrupol momentlami tajribada o ‘lchash uchun magnit dipol 
momentlarini o ‘lchashdagi usullardan foydalaniladi. Agar 
Q
momentga ega 
bo‘lgan yadro bir jinsli boMmagan elektr maydonga kiritilsa, maydonning 
kvadrupolga ta’sir energiyasi 
dEtdZ Q
ga mutanosib bo‘ladi. Bunday ta’sir 
natijasida atomning o‘tanozik strukturaga ega bo‘Igan spektrida qo‘shimcha 
chiziqlar hosil qilishi, intervallar qoidasini buzishi mumkin. Shunga ko‘ra, 
Q
moment aniqlanadi.
Yadroning ichki 
Q0
elektr kvadrupol momenti atom energetik holatlarining 
o‘tanozik strukturasidagi ajralishlarga sabab bo‘la olmaydi. 
Q0
ni oMchash
39
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uchun yadroning kulon uyg‘onish hodisasidan foydalaniladi. Bu hodisaning 
mohiyati shundan iboratki, yadro zaryadlangan zarra bilan to ‘qnashganda 
elektrostatik o ‘zaro ta’sir hisobiga uyg‘ongan holatga o ‘tishi mumkin. Agar 
yadroning uyg‘onayotgan sathi aylanma bo‘lsa, uyg‘onish intensivligining 
nazariy va tajribada olingan qiymatlarini taqqoslash asosida 
Q0
ning 
qiym atini topish m um kin. M azkur jaray o n n in g nokvantaviy t a ’siri 
quyidagicha: uchib kelayotgan zarra, masalan, bir necha 
MeV
lik a -z a rra
yadro chekkasi yaqinidan o ‘tayotib, shu chekkasidan itaradi va yadroni 
aylantiradi, natijada uyg‘ongan aylanma yo‘Iak holatlari hosil bo‘ladi.
Umuman olganda, yadroning shakli uning ichki kvadrupol momenti 
Q0
ga 
bog‘ liq. Haqiqatan, sferik simmetrik yadrolarda 
Q =
0 va 
Qg
ning nolga teng 
b o ‘lm aslig i yadron ing n o sferik (d efo rm atsiy alan g an ) shaklga ega 
ekanligidandir. 
Q
ning noldan farqli bo‘ lgan yadroning nazariy hisobga to‘g ‘ri 
keladigan va tajribada tasdiqlangan eng oddiy shakli aylanma ellipsoid shaklga 
o ‘xshaydi. Yadro shaklining defonnatsiya parametri 
b
bilan tavsiflanadi:
P =
AR
~ R ’
bunda 
2R
- simmetriya o‘qining uzunligi, 
2(R - &R)
— unga tik o‘qning 
uzunligi yoki 
DR
ellipsoid katta 
a
va kichik 
b
o‘qlarining 
(a
-
b)
farqi. 
Agar yadroning zaryadi hajmi bo‘yicha tekis taqsimlangan bo‘lsa, 
Q0
va
b
kattaliklar o ‘zaro quyidagicha bog‘lanishga ega 
Qo
K o‘pchilikyadrolar uchun 
b
ning qiymati 0,01— 0,02 dan oshmaydi. Lekin 
deformatsiyalangan yadrolarda (150 < 
A
< 190, 
A > 222)
uchun 
b
ba’zan 
0,1— 0,3 gacha boradi. Tajribada deformatsiya parametri 
b
ni bevosita 
oTchash usuli topilgan emas.
Yadrolarning kvadrupol momentlarini o ‘rganish shuni ko‘rsatadiki, 
nuklonlar soni ortishi bilan 
Q0
umuman ortadi (1.10-rasm). Proton va 
neytronlar soni «sehrli» sonlarga teng boTganda 
Q0 =
0 boTadi, ya’ni 
bunday yadrolar sferik shaklga ega. «Sehrli» sonlar oraligTda yadrolaming 
shakli o ‘zgaradi, hatto deformatsiya «cho‘zilgan» shakldan «siqilgan» 
shaklga o ‘tadi. Bu holda kvadrupol moment ishorasi o ‘zgaradi. B a'zi 
yadrolaming 
O0
momentlari juda katta boTib, yadro radiusining kvadratidan
40
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

10— 20 m arta katta bo‘lishi mumkin. Bunday yadrolarning kvadrupol 
momentlari yadrodagi nuklonlarning kollektiv harakati bilan tushuntiriladi.
/
\
f