Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

17-MAVZU. TABIAT VA TEXNOGEN SIVILIZATSIYA ESTETIKASI
246 
ha yvo nlar , qu s hlar , o ‘s imlik lar , su v, t upro q kabi q it ’a viy xaz ina lar nin g
uyg‘unligidir. Biz esa, tabiatga bo‘lgan xudbinlarcha munosabat imiz, unga 
qo rnimiz n i t o ‘yd irad ig a n, ha yo t imiz ni fa ro vo n q ila d iga n vo s it a de b qara s himiz
t ufa yli a na s hu u yg ‘u nlik n i mu nt az a m r a vishda bu z ib ke lmo q da miz .
B iz t abiat ni nutqlarimizda, she’rlarimizda, maqolalarimizda «Ona-tabiat» deb ataymiz. 
Darhaqiqat, tobimiz qochsa, shifokorlar bizga bahavo, shaffof suvli tabiat qo‘ynida joylashgan 
oromgohlarga borishni, kimsasiz daryo bo‘ylaridagi butazorlar orasida chodir qurib, bir muddat 
tashvishlardan forig‘ yashashni tavsiya etadilar. SHahar shovqinlaridan, mehnatdan, axborotlar 
siquvidan charchaganimizda, jamoa bilan yoki oilaviy tarzda shanba yo yakshanba kuni tabiat 
qo‘yniga chiqib dam olamiz. Toliqsak, doim «onamiz» qo‘yniga intilamiz, ona-tabiat bizni 
da vo la yd i, go ‘za llig i bila n ha yr at la nt ir ad i, ru hla nt ir ad i. Le k in bir - ikk i ku nd a n 
so‘ng yana hammasini unutamiz, tag‘in tabiatga bir xiz matkordek qaraymiz. 
Nega s hu nda y? CH u nk i biz u ni t ushu nma ymiz , u ni bilma ymiz. SHu sa ba bli biro r
bir o da mning ya xs hi yo k i yo mo nlig ig a as l saba blar n ima lig in i, u ning mo hiyat in i 
bilma ga nimiz , t ushu nma ga n imiz uc hu n «fa lo nc hin ing t abiat i o ‘z i s hu naq a », yo k i 
mu a yya n ha yvo n yo xud o ‘s imlik ning s ir- sa no at ida n be xa bar lig imiz t u fa yli u ni 
«tabiatan o‘zi shunday» deyish bilan muammoga nuqta qo‘yamiz. Zero, tabiat 
o la mi ku bro mi (kat t a o la mmi), o la mi sug ‘ro mi (k ic h ik o la mmi), ya ’ni, o da mmi,
u – s ir li, u ni lo z im dar a jad a t us hu nma ymiz va bilma ymiz. Har q a nc ha
eko lo g iya ga e ’t ibo r q ilma ylik , uni fa n sifat id a zo ‘r ber ib o ‘q it ma ylik , bar ib ir
t abiat ni t us hu nis h imiz q iyin, zo t an eko lo g iya t abiat ni a sras hn i, qut qar is hni,
bo yit is hn i t arg‘ib q ila d i. B iro q u lar ning ha mma s iga faq at est et ik a yo rda mid a,
uning eko lo g iya bila n ha mko r lig i o rqa li er is his h mu mk in. CHu nk i e st et ik a
inso ng a t abiat n i se vis hn i, u ning go ‘z a llig ig a beg ‘ara z mu no sa bat da bo ‘lis hn i 
o‘rgatadi, ya’ni, tabiatni faqat odamlar uchun yarat ilgan deb emas, uni 
ja miyat d a n t ashq ar idag i u mu mo la miy must aq il qadr iyat s ifat ida idro k et is hn i 
t aqo zo qila d i. H a, t abiat go ‘za llik va ulug ‘vo r lik ma nba i, lek in faq at inso n 
uc hu ng ina s hu nda y e ma s. M as a la n, bu lb u l t u nda, o da mlar u xla ga nd a s a yra yd i,
na mo z s ho mgu l va ba ’z i bo s hqa gu llar fa qat qo ro ng ‘u t usha yo t gan pa yt d a n 
bo shla b o c hilad i. De ma k, ha yvo nlar ni, o ‘t lo q lar ni, dara xt lar ni, dar yo lar ni,
tog‘larni faqat «biz uchun» deb emas, «biz uchun ham» deb tushunishimiz 
lo z im.
Bu yuk Ka nt t abiat ni a xlo q iylik bila n bo g‘la yd i: «Kimn ik i be vo s it a t a biat
go‘zalligi qiziqt irsa, bu uning fikr lash tarzida, yo‘q deganda, axloqiylikka, 
ezgu likk a qo biliyat i ma vjud lig ida n da lo lat ber ad i», – de yd i u.
2
Ammo
Hege ln ing, t abiat da idea l yo ‘q, shu sa ba bli u ikk inc hi dara ja li go ‘z a llik t uri,
dega n fikr i e st et ik ada huk mro nlik q ilib ke ld i, a yn iq sa, bu fikr t abiat ni
«bo‘ysundirishni» targ‘ib qilgan markschilikning tegirmo niga suv quydi. 
Nat ijad a uzo q yillar mo ba yn ida t abiat est et ika s iga e ’t ibo r qarat ilma d i. B iz
me’moriy obidalarni asrash, tiklash haqida qayg‘urdik, ularni estet ik qadriyat lar
de b e ’lo n q ild ik, lek in la nds ha ft est et ika s in i c het ga c hiq ar ib qo ‘yd ik. Ho z irg i 
kunda s hu nar sa a n iq bo ‘ld ik i, t a biat ni e ng u lu g‘ va ma ngu e st et ik q adr iyat de b 
bilma s lik bo r ib t urgan est et ik sa vo dsiz lik d ir . Aniqro g‘i, bugu n t abiat s iz
est et ika ni t asa vvur q ilis h mu mk in e ma s.
Bu ning sa ba bi, b ir inc hid a n, t abiat ni no sa n’at est et ik o b’ekt s ifat id a
to‘g‘ridan-to‘g‘ri idrok eta o lsak (bunga keyinroq bafurja to‘xtalamiz), 
ikk inc hid a n, u sa n’at uc hu n inso nda n k e yin e ng bo y mat er ia l, ma nba ; sa n’at
vo sit a sid a in’iko s ett ir ilg a n t abiat est etik qadr iyat sifat ida ma ’na viyat imiz n i 
bo yit ib ya s ha yd i. Sa n’at da aks et gan t abiat o ‘z ining g ‘o ya v iy- bad iiylig i,
2
Кант И.
Сочинения в 6 т. Т. 5. М., «Мысль», 1966. С.314.

---