6-Ma’ruza. Dielektrikning fizik xossalari Reja: 1

Dielektriklarning issiqlik xossalari. 
Dielektrikning issiq va sovuqqa 
chidamliligi, issiqlik o’tkazuvchanligi va issiqdan kengayishi uning issiqlik 
xossalariga kiradi (6.1-rasm). 
6.1-rasm. Turli qutblanishlarda nisbiy dielektrik singdiruvchanlikni 
haroratga bog’liqligi: 1-elektronli; 2-ionli; 3-dipol-relaksasionli; 4-o’z-o’zidan 
yuzaga keluvchi.
Anorganik dielektriklarning issiqqa chidamliligi ularning elektr xossalari 
(tg

,

) 
qiymatlarining o’zgarishiga qarab baholanadi. Organik dielektriklarning 
issiqqa chidamliligi ularning cho’zilishi va egilishi orqali yoki qizitilgan 
dielektrikka igna botirib ko’rish orqali aniqlanadi.
Izolyatsiya materialining harorat ta’siriga chidamliligi Martens usuli orqali 
ham aniqlanadi. Bu usulda jismning qisqa muddatli issiqlikka bardoshliligi uning 
mexanik xossalari o’zgarishiga qarab aniqlanadi. Dielektrikning issiqlikdan 
yumshash harorati qizdirilgan namunaga shar yoki doirani ma’lum kuch bilan 
ta’sir ettirib aniqlanadi. 
Suyuqlikning chaqnash harorati uning haroratini ko’tara borib, cho’g’ 
yaqinlashtirilganda suyuqlikning havodagi bug’i yonib ketishi bilan aniqlanadi. 
Suyuqlikning alangalanish harorati tekshirilayotgan suyuqlikka alangani 
yaqinlashtirganda uning yonib ketishi bilan aniqlanadi. Suyuqlikning alangalanish 
harorati uning chaqnash haroratidan birmuncha yuqoridir. Bunday harakteristikalar 
transformator moyi va erituvchi suyuqliklar sifatini aniqlashda keng qo’llaniladi 
(6.2-rasm). 

---

6.2-rasm. Qattiq jismlarning issiqlik xossalari 
Izolyatsiyaning joiz ish harorati jismning qisqa yoki uzoq muddatli qizishga 
chidamliligini tekshirish orqali aniqlanadi. Dielektrikning qizishi mobaynida unda 
kimyoviy o’zgarish sodir bo’ladi. Bu holat izolyatsiya materialining issiqlik 
ta’sirida eskirishi deyiladi. Bunday eskirish sellyuloza va loklangan jismning 
qattiqligi va mo’rtligi ortishi yoki jism yuzasida yoriqlar paydo bo’lishi bilan 
belgilanadi. Dielektrikning issiqlik ta’sirida eskirishi uning ilk bor tayyorlangan 
holatiga nisbatan o’zgarishiga qarab aniqlanadi. Jismning eskirish muddati (

) 
harorat bilan quyidagicha bog’langan: 
(6.3) 
bunda: 
A, B 
– berilgan materialning issiqlik ta’sirida eskirishiga taalluqli 
o’zgarmas koeffitsientlar. Issiqlik ta’siridagi eskirish UB (ultrabinafsha) nurlari, 
elektr maydoni, mexanik kuchlanish va boshqa ta’sirlar ostida tezlashadi. Elektr 
mashina va arrapatlarining quvvatini o’zgartirmagan holda dielektrikning 
issiqlikka chidamliligini oshirish orqali ularning hajmi va narxini birmuncha 
kamaytirish mumkin. Bu samolyotsozlik va raketasozlikda, elektr dvigateli, 
transformator va boshqa ixcham, qulay asbob-uskunalar tayyorlahsda juda qo’l 
keladi.
GOST 8865-70 va Xalqaro elektr texnika komissiyasi ko’rsatmalariga 
asosan, normal sharoitda ishlaydigan elektr mashina va apparatlari izolyatsiya 
materiallarining joiz ish haroratlari issiqqa chidamlilik bo’yicha bir necha sinfga 
bo’linadi: 

---

6.1-jadval 
Ochiq sharoitda ishlatiladigan izolyatsiya materialining sovuqqa chidamliligi 
ham katta ahamiyatga ega. Past haroratlarda, odatda, izolyatsiya materiallari o’z 
dielektriklik xususiyatlarini yaxshilaydi. Normal sharoitda elastik va egiluvchan 
bo’lgan materiallar past haroratlarda (-30

-50

C) qattiq va mo’rt bo’lib qoladi. Bu 
esa kuchlanish ta’siri ostida bo’lgan materialning sinishi (yemirilishi) va 
uskunaning ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin. 
Jismning issiqlik o’tkazuvchanligi issiqlik tarqalishining bir turidir. 
Dielektrik izolyatsiyasidagi issiqlik uning qizigan qismidan sovuqroq qismiga yoki 
tashqi muhitga tarqaladi. Dielektrikning issiqlik o’tkazuvchanligi izolyatsiyaning 
issiqlikdan teshilishiga va harorat zarbiga nisbatan chidamliligiga ta’sir ko’rsatadi. 
Jismning 

S yuzasidan o’tuvchi issiqlik oqimining quvvati Fure tenglamasiga 
asosan quyidagicha bo’ladi: 
(6.4) 
bunda:
- harorat gradienti, 

C/m ; 

u 
– jismning issiqlik o’tkazish 
koeffitsienti,Vt/Mk 
6.3-rasm. Dielektriklarning issiqlik o’tkazuvchanligi 
Dielektriklarda 

u 
qiymati metal materiallariga nisbatan ancha pastdir 6.3-
rasm). G’ovak va bo’shliqlari ko’p bo’lgan dielektriklarda issiqlik o’tkazish 
koeffitsienti eng kichik qiymatga ega bo’lib, ular shimdiriluvchi modda bilan 
to’latilgan holatda mazkur kattalik qiymati o’sadi (3-jadval). Kristall 

---

dielektriklarda 

u 
qiymati amorf dielektriklardagiga nisbatan katta bo’ladi. 
Dielektriklarning issiqlikdan kengayishi boshqa materiallar kabi, chiziqli 
kengayishning harorat koeffitsienti orqali aniqlanadi: 
(6.5) 
6.3-jadval.