Mirzo ulug ’ bek nomidagi o ’ zbekiston milliy universiteti “ fizika

3-rasm 
2.1.
 
Qutblanish hodisasining mohiyati. 
Tebranishlarining yo‘nalishi biror tarzda tartiblangan yorug‘lik 
qutblangan yorug‘lik
deb ataladi. Agar yorug‘lik vektorining tebranishlari fakat bitta tekislikda yuz berayottan 
bo‘lsa (2
-
rasm), bunday yorug‘likni 
yassi 
(yoki 
to‘g‘ri chiziqli
) 
qutblangan
deb yuritiladi. 
Yorug‘lik vektori (ya’ni elektr maydon kuchlanganligi vektori 
E

) tebranayotgan tekislikni 
tebranish tekisligi
deb ataymiz. Tarixiy sabablarga ko‘ra 
E

vektor tebranayotgan tekislik 
emas, balki unga perpendikulyar tekislik 
qutblanish tekisligi
deb atalgan. Bu tarzda, 
aniqlangan qutblanish tekisligi tebranish tekisligichalik yaqqol emasdir. Shu sababli bundan 
keyin 
«qutblanish 
tekisligi»
terminidan foydalanmaymiz. 
Soddalik 
uchun 
tebranayotgan elektr dipoli nurlanishini qarasak, u turli tomonga elektromagnit to‘lqinlar 
chiqarishini 
–
bunda elektromagnit nurlanish yo‘nalishi 
z

ga perpendikulyar, dipol o‘qi 
tekkisligida 
E

kuchlanganlik vektorining tebranishini ko‘ramiz. 
Magnit maydon 
kuchlanganlik vektori 
H

nur va 
E

ga perpendikulyar tekislikda tebranadi. Qutblanish 
hodisasini to‘la yoritish uchun 
E

to‘g‘
risida fikr yuritish etarlidir. Buning sababi, 
birinchidan, Maksvell nazariyasiga binoan 
E

tebranayotgan tekkislikka perpendikulyar 
tekislikda albatta 
H

ham tebranadi, ikkinchidan moddalarga 
E

ning ta’siri 
H

ta’siridan 
ko‘ra ko‘proq bo‘lar ekan. 
k

–
yorug‘lik vektori
deb ataladi. 
Yorug‘lik manbaining o‘lchamlari qanchalik kichik bo‘lmasin, undagi «nurlangichlar» 
soni nih
oyat ko‘p bo‘ladi. Boshqacha aytganda, har onda manbadagi milliardlab atomlar 
to‘lqin nurlatishni tugallasa, milliardlab atomlar to‘lqin chiqarishni boshlaydi.
Demak, biror jism nurlatayotgan yorug‘likda yorug‘lik vektori turli yo‘nalishlarda bir 
xil ehtimollikda tebranadi 

E
ning turli yo‘nalishlarda bir xil taqsimlanganligi nurlanayotgan 
atomlar soning ko‘pligidan, 
amplituda qiymatlarining tengligi har bir atom nurlanish 
intensivligini bir xilligidan kelib chiqadi. 
8 

---

4-rasm 
Tabiiy nurning yo‘liga tekisliklari o‘zaro 

burchak hosil qiladigan ikki qutblagich 
qo‘yamiz. Birinchi qutblagichdan chiqqan yassi qutblangan yorug‘likning 
0
I
intensivligi 
tabiiy yorug‘lik 
tab
I
intensivligining yarmiga teng bo‘ladi. Malyus qonuniga ko‘ra ikkinch
i 
qutblagichdan intensivligi 

2
0
cos
I
bo‘lgan yorug‘lik chiqadi. SHunday qilib, ikki qutblagich 
orqali o‘tgan yorug‘likning intensivligi quyidagiga teng:


2
cos
2
1
tab
I
I
=