91
eshitmagan Botirbekov juda erib ketdi
(P.Qodirov)//
Batirbekov who never
heard such a praising from anyone became very pleased
gapidagi hali hech
kimdan bunchalik mqatov eshitmagan sifatdosh o‟ramida
eshitmagan predikativ
bo‟lagining sub‟ekt bo‟lagi sintaktik jihatdan bevosita ifodalanmagan. Ammo
asosiy predikat
(erib ketdi)
ning mazkur sifatdosh o‟ram aniqlab kelgan
Botirbekov
so‟zi bilan ifodalangan sub‟ekti mazmuniy jihatdan mazkur ikkinchi
darajali predikat uchun ham sub‟ekt bo‟la oladi, ya‟ni
Botirbekov eshitmagan.
Demak, asosiy va ikkinchi darajali predikatlarning sub‟ektlari umumiy, o‟z
referentlariga ko‟ra bir xil.
3.6. Ingliz va O’zbek tillaridagi gerundiyli predikativ qurilmalar va
gaplar o’rtasidagi sintaktik sinonimiya.
Harakat nomi harakat-holatni predmet sifatida emas,
balki jarayon holida
bildiradi va shu harakat-holatning atamasi hisoblanadi. Shuning uchun ham bu
shaxssiz fe‟li shakli bir
tomondan, mazmunan harakat bildirish, o‟timli-
o‟timlisizlik, nisbat, boshqarish kabi fe‟lga xos xususiyatlar bilan xarakterlansa,
ikkinchi tomondan, otlashgan holatda qo‟llanishi, turlana olishi bilan
xarakterlanadi.
Harakat nomi –(i)sh, -(u)v va –moq qo‟shimchalari bilan yasaladi. Ammo –
(i)sh qo‟shimchasi bilan yasalgan shakl o‟zbek tilida o‟zining juda keng
qo‟llanishi, uslubiy jihatdan xolisligi, leksik-semantik jihatdan murakkabligi bilan
boshqalaridan farqlanadi.
Harakat nomili tizimlar ham muayyan gapning nominalizatsiya
maqsadidagi ko‟chimidan iborat. Tilshunos A.Hojiyev ham –(i)sh qo‟shimchasi
bilan yasalgan harakat nomi mustaqil gapga teng tizimni gapning kengaytirilgan
biror bo‟lagi vazifasida qo‟llanuvchi tizimlarga aylantirishda
ishtirok etishini
alohida ta‟kidlaydi.
Boshqacha qilib aytganda, A.Hojiyev ham harakat nomili
tizimlarni muayyan gapning u yoki bu tarzdagi ko‟chimi sifatida baholaydi.
Bunday ko‟chimda mustaqil gapning gap bo‟lmagan tizimga aylanishi barobarida
92
depredikatsiya yuzaga keladi: mustaqil gapda mavjud bo‟lgan predikativ mazmun
sezilarli darajada kamayadi, ya‟ni u ikkinchi darajali predikatsiyaga aylanadi.
Harakat nomining otlik xususiyati benihoya ortiq, u otga juda ham yaqin.
Predikativ mazmun darajasining nominalizatsiya darajasiga teskari nisbatda
bo‟lishiga ko‟ra bunday harakat nomili tizimlardagi ikkinchi darajali predikatsiya
darajasi juda ham kuchsiz bo‟ladi. Ammo shunga qaramasdan,
ikkinchi darajali
predikatsiyali harakat nomili tizimlar ham muayyan propozitsiyani, mazmun
munosabatini ifoda etadi.
Ikkinchi darajali predikatsiyali ana shunday harakat nomili tizimlar ishtirok
etgan gap tarkibi ham sintaktik jihatdan soddaligicha qolgani holda uning
mazmuniy tarkibi ikki propozitsiyaning qo‟shiluvidan iborat bo‟lib,
murakkablashadi.
Aytish
lozimki,
ikkinchi
darajali
predikatsiyali
harakat
nomili
konstruksiyalar kuchli darajada nominalizatsiyalashganliklari uchun ham deyarli
substantiv holatda qo‟llanadi. Boshqacha qilib aytganda, asosiy mazmun
munosabatining “ichiga” muayyan mazmuniy uzv sifatida kiradi. Ikkinchi darajali
predikatsiyali harakat nomili tizimlarni 2 guruhga ajratish mumkin: 1) sub‟ekt
bo‟lagiga ega bo‟lgan va 2) sub‟ekt bo‟lagiga ega bo‟lmagan harakat nomili
tizimlar.
Harakat nomili tizimlarning 1-guruhi gapda sintaktik jihatdan ega
vazifasini bajarib, asosiy pedikatning sub‟ektini ifoda etishi mumkin, ya‟ni tizimda
ifodalangan propozitsiya asosiy propozitsiyaning “ichiga” sub‟ekt sifatida kiradi,
uning zaruriy mazmuniy uzviga aylanadi.
Bu holat esa mazkur ikki
propozitsiyaning zich aloqaga kirishuvi uchun zaruriy sharoit vazifasini o‟taydi.
Bunda o‟z sub‟ekt bo‟lagiga ega bo‟lgan harakat nomili tizimning gapda
ega vazifasida kela olishi ayni gapda kesim sintaktik o‟rnini egallagan fe‟lning
ma‟nosi bilan bog‟liq, ya‟ni har qanday ma‟noli fe‟l ham ayni tizimlarning gapda
ega sintaktik o‟rnini egallashga yo‟l qo‟yavermaydi. Chunki bu tizimlar ega
sintaktik o‟rnida kelganda, gapning sub‟ekti propozitiv ifodaga ega bo‟ladi.
Propozitiv sub‟ektning qo‟llanish imkoniyati esa asosiy predikatning semantikasi
93
bilan chegaralanadi. O‟zbek tilida, misollarning ko‟rsatishicha,
shuningdek,
umumiy mantiqqa ko‟ra muayyan fizik harakat ifodalaydigan fe‟llar deyarli barcha
hollarda propozitiv sub‟ekt qo‟llanishiga imkon bermaydi. Albatta, bu holat
propozitiv sub‟ektning mantiqan muayyan fizik harakat uchun bevosita
bajaruvchisi bo‟la olmasligi bilan izohlanadi. Kesim o‟rnidagi fe‟lning ma‟nosi
umuman fizik harakatdan iborat bo‟lmaganda esa gapda propozitiv sub‟ekt
ifodasining qo‟llanishi uchun imkoniyat mavjud bo‟ladi. Masalan, turli hissiy,
affektiv holat, umuman, ruhiy faoliyat va shu kabilarni ifodalovchi predikatlar
propozitiv sub‟ekt bilan bog‟lana
olishi mumkin, chunki ayni holatlar uchun
muayyan propozitsiyaning sub‟ekt olishi mantiqiydir. Demak, ana shunday
semantikali fe‟llar kesim o‟rnida kelganda, gapdagi ega sintaktik o‟rnini o‟z
sub‟ekt bo‟lagiga ega bo‟lgan harakat nomili tizimlar egallashi mumkin. Masalan:
Do'stlaringiz bilan baham: 
