O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

2- mavzu: Kasbiy psixologiya faniga kirish. 
 
Reja 
1. Kirish. 
2. Kasbiy psixologiyaning tarixi. 
3.Kasbiy psixologiyaning muhim va xarakterli muammolari.
Hozirgi davrda iqtisodiyot hamda madaniyatni tez va uyg‘un 
rivojlantirish, ijtimoiy munosabatlarni va siyosiy ustqurmani 
takomillashtirish, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi va 
oliy boyligi bo‘lmish insonning o‘zini yanada kamol toptirish 
manfaatlari yosh avlodlarga ta’lim-tarbiya berishga, shuningdek 
huquqiy madaniyatga yangicha, yana ham keng ko‘lamda 
yondashishni talab qiladi. Oliy ta’lim muassasalarining o‘quv rejalari va dasturlari qayta 
ishlab chiqildi. Shu munosabat bilan, umumiy psixologiya, bir tomondan, o‘ziga xos 
ravishda kasbiy psixologiya faniga kirish vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan, talabalarni avvalo 
shaxs psixologiyasi, uning faoliyati va jamiyatga munosabati haqida, uni tadqiq etish usullari, 
asosiy psixik jarayonlarning qonuniyatlari haqida tegishli bilimlardan xabardor etgan holda, ularni 
o‘z kasbiga nazariy va amaliy jihatdan tayyorlashdan iborat aniq vazifani zimmasiga oladi. Bu 
bilimlarni egallamasdan turib, tinglovchilarning o‘qishi va mehnat faoliyatiga, profilaktik ta’lim va 
tarbiya berish, unga rahbarlik qilishga layoqatli professional mutaxassisni muvaffaqiyatli tarzda 
voyaga etkazib bo‘lmaydi. 
Kasbiy psixologiyada psixikani o‘rganishning muayyan ilmiy vazifalariga, o‘zining aniq 
tadqiqot mavzuiga egadir. Psixologiya ta’sir ko‘rsatuvchi ob’ektlari bo‘lgan sub’ektning ichki, 
psixik holatiga tashqi ta’sirlar natijasida ro‘y beradigan o‘zgarishlar jarayoni qanday kechishini 
o‘rganadi. Psixika faolligi bilan ajralib turadi. Uning zarur jihati mayllar, eng maqbul echimni faol 
izlash, ehtimoli tutilgan xatti-harakatlar variantlarini xayoldan o‘tkazishdan iboratdir. Psixik in’ikos 
aynan o‘zini aks ettiradigan, sust narsa emas, balki u harakatlarning turli variantlarini izlash, 
tanlash, solishtirish bilan bog‘liq bo‘lgan shaxs faoliyatining zarur jihati hisoblanadi. Psixikaning 
mavjudligi izchil harakat dasturini tuzish, oldiniga ichki rejada ish bajarish (masalan, xulq-
atvorning ehtimoliy variantlarini tanlash) va shundan keyingina harakat qilish imkonini beradi. 
Biologik evolyusiya jarayonida kishi psixikasi xulq-atvorni boshqarishning alohida apparati 
sifatida paydo bo‘lib, sifat jihatdan o‘zgarib ketadi. Odamlar ijtimoiy hayot qonunlarining ta’siri 
ostida shaxslar bo‘lib etishadi, ularning har birida ularni voyaga etkazgan tarixiy sharoitning izlari 
saqlanib qolgan bo‘ladi. Aslini olganda, kishining xulq-atvori, xatti-harakatlari ham shaxsiy 
xususiyat kasb etadi.
Ta’kidlanganlarning hammasi endilikda kabiy psixologiya fanida yuqorida berilgan ta’rifni 
bir qadar aniqlashtirish imkonini beradi: psixologiya voqelikning miyadagi obrazi sifatida sodir 
bo‘luvchi psixik faktlar, qonuniyatlar va faoliyat mexanizmlari to‘g‘risidagi fandir. Psixikaning 
odamga xos bo‘lgan oliy darajasi ongni tashkil etadi. Ong psixikaning oliy darajasi, uni yaxlit bir 
holga keltiruvchi shakli bo‘lib, kishining mehnat faoliyatida, boshqalar bilan (til yordamida) 
doimiy muloqot qilish jarayonida shakllanishining ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlari natijasi 
hisoblanadi. 
 Ongning tuzilishi, uning muhim psixologik ta’rifi qanday? Ongning tuzilishiga berilgan 
birinchi ta’rif uning nomidan kelib chiqqan, ya’ni ong anglash deganidir. Ikkinchi ta’rif – «Men» 
va «Men emas» degan tushunchalarni anglash. Uchinchi ta’rifi: odamning maqsadni ko‘zlovchi 
faoliyatini ta’minlash- dir. To‘rtinchi ta’rifi: uning tarkibiga muayyan munosabatning 
kirganligidir. Ongning yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan barcha o‘ziga xos jihatlari shakllanishi va 
namoyon bo‘lishining muqarrar sharti til hisoblanadi.
Psixikaning quyi darajasi ongsizlikdir. Ongsizlik kishining o‘zini tuta olmaydigan qilib 
qo‘yadigan ta’sirlar bilan bog‘liq psixik jarayonlar, harakatlar va holatlar yig‘indisidir. 
?

---

36 
Ongsizlikda anglanishdan farqli o‘laroq, kishi o‘zi bajarayotgan harakatlarni maqsadga muvofiq 
tarzda nazorat qila olmaydi, ularning natijasini baholay olishi ham amri mahol. Ongsizlikka 
quyidagi psixik hodisalarni kiritish mumkin: uyqu paytida yuz beradigan psixik hodisalar (tush 
ko‘rish); sezilmaydigan, lekin haqiqatan ham ta’sir ko‘rsatadigan qo‘zg‘atuvchilarga «subsensor» 
va «subretseptiv» javob reaksiyalari; oldinlari ongli harakat bo‘lib, lekin takrorlanaverib avtomat 
lashib ketgan va shunga ko‘ra endilikda anglanilmaydigan bo‘lib qolgan harakatlar; faoliyatga 
undovchi, ammo maqsad hissidan anglanilmaydigan ayrim mayllar va hokazo. Ongsizlik 
hodisalariga bemor kishining psixikasida ro‘y beradigan ba’zi bir patologik hodisalarni – alahlash, 
yo‘q narsalarning ko‘zga ko‘rinishi va shu kabilarni ham kiritish mumkin. SHularga asoslanib, 
ongsizlikni ancha qarama-qarshi deb hisoblash, uni hayvonlar psixiksiga tenglashtirish noto‘g‘ri 
bo‘lar edi. Ongsizlik – kishining xuddi ong kabi o‘ziga xos psixik ko‘rinishi. U kishi miyasida 
borliqning etarli darajada bir xil bo‘lmagan, qisman aksi tarzida inson hayotining ijtimoiy shart- 
sharoitlari bilan bog‘liq holda paydo bo‘lgan.
1
 
Xulosa qilib aytganda, psixik aks ettirish qanday paydo bo‘lgani, rivojlangani, evolyusiya 
pillapoyasining turli bosqich larida qanday o‘zgarib borgani, kishi ongi qanday paydo bo‘lgani va 
shakllanganini tushunib olgandan keyingina psixikaning eng muhim qonuniyatlarini ochib berish va 
jiddiy psixik faktlarni aniqlash mumkin bo‘ladi. SHunday qilib, kasbiy psixologiya fani 
psixikaning paydo bo‘lishi, psixik jarayonlarning taraqqiyot qonuniyatlari va inson bilan tashqi 
muhit o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rganadi. Odamning psixik hayoti murakkab va 
ko‘pqirralidir. U faqat tashqi muhitning ta’sirlarigagina bog‘liq bo‘lib qolmay, balki yuksak nerv 
faoliyatidagi miya ishining murakkab nerv-fiziologik qonuniyatlariga ham bo‘ysunadi. Psixik 
jarayonlar va shaxsning xususiyatlari o‘zaro chambarchas bog‘langan bo‘lib, hamisha bir-biri bilan 
turlicha bog‘langan va bir-biriga bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Muayyan bir vaqtda hech qachon 
faqat bittagina psixik jarayon ro‘y bermaydi yoki shaxsning faqat bittagina xususiyati namoyon 
bo‘lib qolmaydi. Masalan: idrok etish jarayoni sezgi jarayoni bilan ham, xayol jarayoni bilan ham, 
tafakkur va xotira jarayoni bilan ham chambarchas bog‘langan bo‘ladi (O‘qishi qiyin bo‘lgan xat). 
Kasbiy psixologiyaning asosiy vazifasi mutaxassisning psixik faoliyati qonuniyatlarini 
o‘rganishdir. 
Kasbiy psixologiya psixik hodisalarning odam hayoti va faoliyatining ob’ektiv shart-
sharoitlariga bog‘liq ekanligini: masalan, hayot va tarbiya sharoitlarining ta’siri bilan o‘smir 
xarakterining qanday vujudga kelishini, unda mehnatsevarlik, o‘qishga vijdonan yondoshish va shu 
kabilarning qanday tarkib topishini o‘rganib boradi. 
Hozirgi zamon psixologiyasi etishib kelayotgan yosh avlodda keng dunyoqarashni va milliy 
qadriyatlarimizni tashkil topishini va ularni psixologik bilimlar bilan mustahkamlashni ta’minlaydi.