O`zbek adabiyoti tarixi Eng qadimgi davrlar

5.
 
Qahramonlik eposlari. “To`maris va “Shiroq” rivoyatlari.

Markaziy Osiyo aholisining chet el bosqinchilari tajovuziga qarshi olib borgan 

mardona kurashining badiiy ifodasidir. Eramizdan avvalgi VI asrda bir necha 
mamlakatlarni istilo qilgan ahmoniylar shohi Kir Markaziy Osiyoga bostirib kiradi. 
Markaziy Osiyo aholisi, ayniqsa To`maris boshchiligidagi massaget qabilalari kirga 
qarshi mardona kurash olib boradilar. Kir qo`shini engiladi va uning o`zi 529 yilda 
jang maydonida o`ldiriladi. Shu voqealar To`maris tarixiy-qahramonlik eposining 
mazmunini tashkil etadi. Afsuski, bu eposning asli bizgacha etib kelmagan; uning 
mazmuni grek tarixchisi Gerodotning (484-425) «Tarix» kitobida hikoya qilib 
qoldirilgan. 
To`maris boshliq massagetlar qattiq jangga kirib Kir qo`shinini yengadilar, 
uning o`zini o`ldiradilar. To`maris Kirning boshini qon bilan to`lg`azilgan meshga 
solar ekan, o`z kurashiga yakun yaasb: «Ey nomard, sen meni-jangda seni halollik 
bilan engib chiqqan bir ayolni-makkorlik bilan o`g`lidan judo qilib, farzand dog`ida 
kuydirding, sen umring bo`yi qonga to`ymading, men o`z ontimga amal qilib seni 
qon bilan sug`ordim. Birovning yurtiga zo`rovonlik bilan bostirib kirganlarning 
jazosi shu!» deydi. 
To`marisning 
keyingi 
so`zlari 
eposning 
g`oyasiga 
yakun 
yasaydi, 
bosqinchilarga qarshi xalqning qat’iy hukmini ifodalaydi. Bu eposda osoyishtalik 
urushni, adolat zulmni, mardlik va shijoat hiylakorlik va razillikni engadi. 
Kishilarning eng yaxshi xislatlari va ezgu niyatlari xalq qahramoni To`maris 
qiyofasida mujassamlashadi. 
Gerodot, Kteziy va boshqa tarixchilar Markaziy Osiyo qabilalarida, jumladan 
massagetlarda ijtimoiy hayotning turli sohalarida xotin-qizlarning katta o`rin 
tutganini so`zlaydilar. Shuningdek, Xitoy sayyohi Chjan Syanü (eramizdan avvalgi II 
asr) Davan (Farg`ona)dagi xotin-qizlarning mavqei haqida so`zlab, «erkaklar biror 
qaror qabul qilar ekanlar, ular o`z xotinlarining maslahatiga quloq solar edilar»deydi. 
“Shiroq” eposi ham, «To`maris» kabi Markaziy Osiyo aholisining chet el 
bosqinchilariga qarshi qahramonona kurashi voqealari zaminida vjudga keldi. 
Qahramon massagetlar Kir qo`shinini tor-mor qildilar. Lekin keyingi ahmoniy 
shohlari bundan saboq olmadilar, ular Markaziy Osiyoga bostirib kirish va el-yurtni 
talashni davom ettirdilar. Doro I (521-485) shunday yovuz shohlardan biri edi. Shak 

---

11
qabilalari Doroga qarshi 513 yilda katta qo`zg`olon ko`targan edilar. Shu voqea 
«Shiroq» eposiga asos bo`lgan bo`lsa kerak. 
«To`maris» kabi «Shiroq»ning ham asli saqlanmagan. Uning qisqacha 
mazmuni grek tarixchisi Polien (eramizdan avvalgi II asr)ning «Harbiy hiylalar» 
kitobida hikoya qilinadi. 
Doro baland qoyaga chiqib Appolon (quyosh xudosi)dan yomg`ir so`raydi. 
Yomg`ir yog`ib, qolgan-qutgan askarlar meshlarini suvga to`ldirib, cho`l dahshati va 
halokatidan zo`rg`a omon qoladilar. 
Shiroqning dushmanni bepoyon cho`l-biyobonga olib borishi Markaziy Osiyo 
aholisining qadim zamonlarda dushmanlarga qarshi qo`llagan harbiy taktikasini 
eslatadi. Grek tarixchilarining ma’lumotlariga ko`ra, o`rta osiyoliklar Aleksandr 
Makedonskiy qo`shiniga qarshi kurashda ham ana shunday taktikani qo`llagan 
ekanlar. 
Jonajon qabila va ona tuproq Shiroqqa mislsiz kuch va temir iroda baxsh etgan edi. 
Eftalit eposida ham vatanining dushmanlari ustidan g`alaba qozonish uchun o`zini 
halokatga mahkum etgan Zopir obrazi yaratilgan shunga o`xshash hikoya Beruniy 
tomonidan ham keltirilgan.