O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа‘lim

Kirish 
 
Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish — texnika 
taraqqiyotining asosiy yo'nalishlaridan biri bo'lib, ilmiy tadqiqotlarga tobora kengroq 
kirib borib, fan va texnikani rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar ochib beradi, 
shuningdek, inson boshqarishga qodir bo'lmagan yangi, yuqori intensiv jarayonlarni 
amalga oshirish, tabiatda ma'lum bo'lmagan yangi, samarali materiallarni yaratish 
imkonini beradi. Avtomatlashtirishni rivojlantirish jarayoniga quyidagi ko'p sonli 
qonuniy va tasodifly omillar ta'sir ko'rsatadi: texnologiya va qurilmaning holati 
hamda avtomatlashtirishga tayyorgarligi, xomashyo, yarimtayyor mahsulotlar va 
energetik resurslarning sifati hamda barqa- rorligi, xodimlarning malakasi, ishchi va 
mutaxassislar faoliyatini tashkil etish va hokazo. 
Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish faqat ishlab 
chiqarish texnikasini takomillashtirish hamda mehnat sharoitlarini yaxshilash 
bilangina emas, balki ishlab chiqarish rentabelligini oshirish, birlik mahsulotga 
ketadigan moddiy va mehnat xarajatlarini pasaytirib, uning texnik-iqtisodiy 
ko'rsatkichlarini orttirish bilan bog'liq. Loyihalanayotgan va qurilayotgan yangi 
ishlab chiqarish korxonalarida avtomatlashtirish texnologiya bilan uzviy ravishda 
bog'lanishi kerak.
Texnologik jarayonlarning murakkablashuvi va jadallashuvi tufayli zamonaviy 
ishlab chiqarish korxonalarini boshqarish ularni mikroprotsessor texnikasi va 
boshqaruvchi hisoblash texnikasini qo'llab, keng avtomatlashtirish asosidagina 
samarali bo'lishiga erishiladi. Avtomatlashtirish talablari texnologik jarayonlar 
loyihalanayotgan bosqichdayoq hisobga olinganda — avtomatlashtirish katta samara 
beradi. 
Zamonaviy ishlab chiqarishni avtomatlashtirilgan jarayonlarsiz tasavvur qilish 
mumkin emas. Har qanday ishlab chiqarish uchastkalarini turli o`lchash asboblari va 
datchiklari (sensor) yordamida boshqarish imkoniyati mavjud. Bunda birinchi 
navbatda, qo`l mehnati kamayishiga va texnologik jarayonning borishini nazorat 
qilish va boshqarishni soddalashuviga erishiladi.

---

5
Mazkur kurs ishida shokoladli massani tayyorlashni avtomatlashtirishning 
funktsional sxemasi keltirilgan, texnologik jarayonning tahlili amalga oshirilgan, 
nazorat qilinadigan va rostlanadigan parametrlar tanlab olingan hamda 
avtomatlashtirish vositalari tanlangan. 
Shokoladli massa tarkibi shakar kukuni, ezilgan kakao, kakao-moyi va 
qo`shimchalarning mayin dispersli aralashma ko`rinishida bo`ladi. 
Shokoladli massani tayyorlash jarayoni o`ta muxim hisoblanadi, chunki 
tayyorlanadigan shokolad sifati olingan shokoladli massa sifatiga bog`liq. Shokoladli 
massani tayyorlash va qayta ishlash jarayonida shokoladning mazasi hamda aromatic 
xossalariga asos solinadi. 

---

6
I.
NAZARIY QISM
 
1.
Avtomatlashtirish ob‘ektining tavsifi (texnologik jarayon tavsifi) 
1.1
Shokolad massasini tayyorlash liniyasining tavsifi 
Konditerlik fabrikalarida ishlab chiqariladigan shokoladlar assortimentiga mos 
bo`lgan shokoladli massa ishlab chiarish liniyalari o`rnatiladi.
Shokoladli massani tayyorlash sxemasi quyidagi operatsiyalardan iborat: tarkib 
komponentlarini tortish, ularni aralashtirirsh, maydalash, yog` bilar biriktirish, 
gomoenizatsiyalash va konshirlash. 
Tarkib komponentlari mexanizatsiyalashgan oqim liniyalariga kiritilgan 
tarkibiy-aralashtirish komplekslarida tortib olinadi va aralashtiriladi. Liniya 
quyidagilardan tashkil topgan: retsept-aralashtirish kompleksi, besh valli tegirmon, 
konshmashina va shokoladli massani yig`sh sig`imlari. 
Ishlash printsipi bo`yicha retsept-aralashtirish komplekslari ikki turga 
bo`linadi: oqimda komponentlarni dozalovchi uzluksiz usul va komponentlarni 
davriy tortib va araralashtirib navbatdagi qayta ishlovga uzluksiz uzatish usuli. 
Yuqorida ko`rsatilganidek, oqim tarkibiga quyidagi jihozlar kiritilgan: 

---

7
tarkibiy-aralashtirish kompleksi, uzluksiz aralashtirgich bilan jihozlangan besh valli 
tegirmon, 10 kWt quvvatga ega bo`lgan dvigatelli emulsator (konshmashina) 
shokoladli massani yig`sh sig`imlari va nasos.
Ezilgan kakao, kakao moyi, shakar va boshqa ba'zi retsept tarkibiy qismlarini 
aralashtirish va dozalash retsept-aralashtirish kompleksida 7 amalga oshiriladi. 
So'ngra aralashma besh valli tegirmonning 6 ta‘minlash voronkasiga kiradi. 
Valtsovkalangandan so'ng, massa qiya lotok bo'ylab aralashtirgichning 5 yuklash 
tuynugiga (shtutser) to`kiladi. Bu erda, agar retseptda ko'zda tutilgan bo'lsa, kakao 
moyi va yog 'o'rnini bosadigan vositalarning bir qismi dozatorlardan keladi. 
Aralashtirgichda qo'shimcha aralashtirish va o'tkazishdan so'ng, massa 
markazdan qochma kuch asosida ishlaydigan emulsatorga 3 oqib keladi, bu erda 
uning yakuniy gomogenizatsiyalashuvi amalga oshiriladi. Tayyor bo`lgan shokoladli 
massa emulsator tomonidan sig`imga 1 quyiladi. Shesternyali nasos 2 massani 
planetar aralashtirgichli kollektorlarga yoki shokoladning oddiy navlarini 
shakllantirish mashinalariga, shuningdek glazurlash mashinalarida quyadi. 
Minimal (31...34 %) yog` miqdori bo'lgan glazurlar tayyorlash uchun 
emulsatorda massani qayta ishlashda fabrikalar kakao moyini tejashga erishadi. 
Emulsatorda ishlov berilganda, glazurlar suyuqlashadii. Massaning yuqori darajadagi 
bir jinsliligi tufayli qattiq bo`laklar kakao moyi qatlami bilan qoplanishi hisobiga 
shokoladli massaning ta'mi yaxshilanadi. 
Uzluksiz aralashtirgichli liniyalar faqat ma'lum turdagi shokolad massalarini 
ommaviy ishlab chiqarishda foydalanish uchun qulaydir. Ko'p komponentli retseptlar 
va ish kunida tez-tez o'zgarib turadigan retseptlar bilan ishlaganda, komponentlar 
vaznini davriy dozalovchi aralashtirgichlardan foydalanish samaraliroq bo'ladi. 
1.2 Retsept-aralashtirish kompleksi 
Retsept-aralashtirish 
kompleksi 
bir 
nechta 
sochiluvchan 
va 
suyuq 
komponentlardan shokolad aralashmalarini uzluksiz tayyorlash uchun mo'ljallangan. 
Belgilangan retsept va ish jarayonidagi texnologik rejim avtomatik ravishda 

---

8
boshqariladi. 
Kompleks shakar uchun qabul qilish bunkeridan, bunkerga shakarni uzatish 
shnekidan, dozalash uchun lentali dozatordan, shakarni maydalash uchun 
mikrotegirmondan, kakao moyi uchun temperaturani pasaytiradigan idishlar va 
ezilgan kakao to`plash idishidan, suyuq komponentlarni dozalash uchun ikkita 
dozalash-nasoslari, mahsulot uzatish liniyalari, uzluksiz aralashtirgich, besh valli 
tegirmon va boshqaruv panelidan iborat. 
1-rasm. Shokoladli massani tayyorlash uchun retsept-aralashtirish kompleksi 
Boshqarish pultiga o'rnatilgan asboblar va tizimlar tarkibiy qismlarni 
dasturlash va avtomatik dozalash, uskunani ishga tushirish, to'xtatish, ishlashini 
nazorat qilish va avariyalar hamda buzilishlardan himoya qilishga imkon beradi. 
Shokolad massasi granulalangan shakar asosida tayyorlanadi, u shnek 1orqali 
bunkerga uzatiladi. Shakar zaxirasini qabul qilish va saqlash uchun mo'ljallangan 
bunker 2 sig`imi 0,5 m
3
gacha. Bunkerning konusli qismida alohida elektr motorli 
titish moslamasi 3 va mos ravishda lentali dozatorning qabul qilish voronkasiga 
chiqish yo'lini yopuvchi to`siq o'rnatilgan. 
Shakar asosida shokoladli massani tayyorlashda besh valli tegirmonning 

---

9
valiklari tez yeyiladi, shu sababdan modernizatsiya qilingan liniyalarda dozatordan 
olingan shakar to`g`ridan-to`g`ri mikrotegirmonga uzatiladi. 
Lentali dozatordan so'ng, shakar tegirmon 5 ga uzatiladi. Shakarni kukunga 
maydalash, aralashtirgichning ustida o'rnatilgan va soatiga 600 kg gacha 
unumdorlikka ega bo`lgan ko`p qatorli tegirmonda amalga oshiriladi. Olingan shaker 
kukuni uzliksiz ravishda aralashtirgich 6 ga uzatiladi. Aralashtirgichda shakar kukuni 
shokoladli massaning qolgan tarkibiy qismlari bilan yaxshilab aralashtiriladi. 
Ezilgan kakao to`plagichi 8 va kakao moyi to`plagichi 9 larning har biri 500 
kg sig'imga ega suvli ixotasi bo'lgan idishlar bo`lib, temperaturani avtomatik 
ravishda rostlash va ma'lum darajada ushlab turish tizimiga ega. Ezilgan kakao 
uchun to'plagich 8 aralashtirgich bilan jihozlangan, kakao moyi uchun to'plagich 9 
aralashtirgichsiz suv bilan isitiladigan idishdir. Ular sexda o'rnatilgan kakao moyi 
va ezilgan kakaoni saqlash uchun idishlar bilan uzatish quvurlari bilan o`zaro 
bog'langan. 
Suyuq va 60 ... 70 °C ga qadar isitilgan komponentlar shesternyali nasos-
dozatorlari 7 bilan dozalarga ajratiladi. Nasoslarni maxsus o`zgarmas tok (DC) 
elektrodvigatellari boshqaradi. Nasoslarning bir tekis tezligi tufayli oldindan 
belgilangan miqdordagi kakao moyi va ezilgan kakao ta‘minoti amalga oshiriladi. 
Retseptdagi tarkibiy qismlarning nisbati (kg/soat) o`rnatish moslamalari 
tomonidan belgilanadi: shakar uchun 160 ... 170, kakao moyi va ezilgan kakao 
uchun 60 ... 300. Proportsional o`rnatish moslamalari komponentlarning oldindan 
o'rnatilgan nisbatlarni saqlagan holda, kompleksning ish unumdorligini 80 ... 120 % 
oralig'ida o'zgartirishi mumkin. 
Komponentlarni uzluksiz ravishda aralashtirish bitta shnekli gorizontal 
aralashtirgich 6 da amalga oshiriladi, u aralashtirgichni issiq suv bilan isitish 
imkonini beruvchi qoplama bilan jihozlangan. Aralashtirgich 2,8 kWt quvvatli elektr 
dvigatel bilan harakatga keltiriladi. Mahsulot temperaturasini nazorat qilish uchun 
aralashtirgichga termometr o'rnatilgan. Komponentlar aralashtirgichga korpusning 
yuqori qismida joylashgan to'rtburchaklar teshik orqali kiradi. Spiral shaklida 
joylashgan fasonli parraklarni o`zida jamlagan aralashtirgich vali korpus ichida 

---

10
aylanadi. Reduktorning maxsus konstruktsiyasi tufayli val bir aylanishda ikkilanma 
harakatni amalga oshiradi: o'z o'qi atrofida aylanish - bunda parraklar ishlov berilayotgan 
massani korpusning harakatsiz shaklidagi fasonli plastinalariga bosib ajratadi, 
aralashtiradi va ezadi; ilgarilanma-qaytma harakat – bunda massa oldinga siljib, 
aralashtirgichning keyingi kamerasiga kirib boradi. 
Qayta ishlanayotgan massa aralashtirgichning o'qi bo'ylab uzunasiga 
joylashgan uchta kanallardan o'tib, parrak pichoqlari va fasonlii plastinalar 
yordamida aralashadi. 
Ishchi organlar doimiy ravishda o'zini-o`zi tozalab boradi va ish tugagandan 
so'ng aralashtirgichda minimal miqdordagi massa qoladi. Tayyor massa 
aralashtirgichdan munshtuk orqali chiqariladi, munshtukning ko`ndalang kesimi 
o'zgarishi mumkin. 
Bu jarayondan keyin tayyorlangan massa tegirmon 10 ga kelib tushadi, u erda 
bir-biriga qarab aylanadigan beshta valik orasidan asta-sekin o'tib, ishqalanish 
ta'siriga uchraydi. Valiklar ichi bo'sh va bochkasimon shaklida bo'lib, ularning 
aylanish tezligi balandlikka nisbatan oshib boradi. Valiklar elektr dvigatelidan 
kamarli va tishli uzatma orqali harakatga keltiriladi. Dvigatel 55 kWt quvvatga ega. 

---

11
II. Amaliy qism 
2.1 Avtomatlashtirish ob‘yekti bo`lgan texnologik jarayon tavsifi va nazorat 
qilinadigan hamda rostlanadigan parametrlarni tanlash 
Retsept-aralashtirish kompleksining ishida va unda sodir bo'ladigan texnologik 
jarayonda, jarayonning normal borishini aniqlaydigan quyidagi texnologik 
parametrlarni tanlash mumkin: