Mehnat muhofazasi va ekologiya

AMALIY MASHG„ULOTLAR №8 
OPERATORNING ISH JOYINI TASHKIL KILISHNI O„RGANISH 
 
Odamning hozirgi mehnat faoliyatiga faqat jismoniy mehnat, kam foizni tashkil 
etadi. Mehnat faoliyatining mavjud fiziologik tasnifiga binoan u quyilagi turlarga 
ajratiladi: 
- mushaklar aktivligini jalb qiluvchi talab qiluvchi mehnat turi.
Bu turdagi ish faoliyati ishlarni bajarishda mehanizatsiyalashgan vositalarning 
yo‗qligi va katta energetik zo‗riqishlar talab kiladigan ishlar. 
- mehanizatsiyalashgan mehnat turi. Bu ish turinig o‗ziga hos tomoni shundaki, bunda 
mushaklarga tushadigan zo‗riqish harakteri o‗zgaradi va harakatlar dasturi 
murakkablashadi. Mushaklar faoliyati hajmi kamayishi kuzatiladi, mexanizmlarni 
boshqarishda zarur bo‗lgan, katta tezlik va harakat aniqligi talab kiladigan, tana 
a‘zolarining (qo‗l oyoq) kichik mushaklari jalb qilinadi. 
Harakatlarning bir xilligi, qabul qilinayotgan informatsiya. xajmining 
ozligi ishchini tez charchashiga olib keladi. 
- yarim avtomatlashgan va avtomatlashgan ishlab chiqarish bilan bog‗liq mehnat 
turi. Bu ish turida odam hom ashyoga bevosita ishlov berishdan ozod bo‗ladi, uni 
mexanizmi elkasiga yuklanadi. Bunda odamning vazifasi mexanizmni boshqarish 
bo‗yicha oddiy operatsiyalarni (hom ashyo uzatish, mexanizmini ishga tushirish, 
tayyor mahsulotni olish) bajarish bilan chegaralanadi. Bu mehnat turining o‗ziga 
xosligi bir xillik (monotonlik) jadallik va ritmning yuqoriligi, ijodiy yondoshish 
zaruratning yo‗qligidir. 
- guruhli mehnat turi-konveer. Mehnatning bu turi texnologik jarayonining alohida - 
alohida mayda qismlarga bo‗linishi, operatsiyalarning qat‘iy ketma-ketligi va 
oldindan belgilab qo‗yilgan ritmi, detallarni konveer bilan ish joyiga avtomatik 
etkazib berilishi bilan harakterlanadi. Operatsiyalarni bajarish vaqti qisqarishi bilan 

---

44 
mehnat monotonligi ortadi, bu esa o‗z navbatida tez charchashga va asabiy zo‗riqishga 
olib keladi. 
- masofadan (distansion) boshqarish bilan bog‗liq mehnat turi. Mehnatning bu turida 
odam boshqaruv sistemasining zarur operativ zvenosi sifatida ishtirok etadi. 
Boshqaruv jarayoni avtomatlashtirish darajasi ortib borgan sari unga tushadigan
kuchlanish kamayib boradi. Texnologik jarayonni boshqarishning har xil turlari 
mavjud. Masalan: ayrimlarida operatorning muntazam aktiv aralashuvi talab kilinsa, 
ayrimlarida bu jarayon zpizotik harakterga ega bo‗lib, asosan asboblar 
ko‗rsatkichlarini nazorat qilishdan iborat bo‗ladi. Har ikkala holda ham zarurat
tug‗ilganda texnologik jarayonni boshqarishga tayyor bo‗lish talab qilinadi. 
Hozirgi paytda "Inson - mashina" sistemasida odam (operator) ham aqliy, ham 
jismoniy mehnat qiladi. Bunda borgan sari aqliy mehnat salmog‗i ortib borayapti. 
Operator faoliyati quyilagi jarayonlardan biri bo‗yicha amalga oshadi: 
-
Determinatsiyalashgan – avvaldan ma‘lum qoidalar, yo‗riqnomalar, algoritmlar,
aniq texnologik grafiklar va sh.o‗. 
-
Determinatsiyalashmagan – texnologik jarayonda kutilmagan hodisalarning ro‗y 
berishi, kutilmaganda signallar paydo bo‗lishi va h.k., shu bilan birga ularni 
boshqarish amallari ma‘lum bo‗lgan hollar.
Texnik sistemalarda operator faoliyatining bir nechta turlari mavjud bo‗lib, uning 
ishi aqliy va jismoniy yuklamaning hissasiga bog‗liq.