Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

 
5 XIX ÁSIR LINGVISTIKASI. 
 SALISTIRMA TARIYXIY TIL BILIMI 
Tildi izertlewge salıstırma-tariyxıy usıldı qollanıwdan salıstırma-tariyxıy til 
bilimi baslandı. Bul XIX ásirdiń basına tuwra keledi. Bul dáwirde hár qıylı ellerde
salıstırma-tariyx metod negizinde jazılǵan bir neshe miynetler payda boldı. 
Grek hám latın tillerinen basqa endi, german, iran, slavyan tilleri de 
izertlene basladı, bulardıń sanskrit tiline qarım-qatnası anıqlandı. Solay etip kem 
kem evropa hám Aziya til biliminiń pıtırańqılıǵı saplastırıla basladı, Lingvistikanıń 
birligi támiyinlendi. 
 

---

GERMANISTIKANIŃ PAYDA BOLIWI 
German tillerin salıstırma-tariyxıy jaqtan izertleytuǵın germanistika 
iliminiń payda bolıw hám rawajlanıw nemec ilimpazları Francu Bopp, YAkob 
Grimm hám Daniya ilimpazı Rasmus Kristian Rasklardıń atı menen baylınıslı.
Franc Bopp (1791 -1867) salıstırıw ushın tiykar etip alǵan sanskrit tilin 
aldı da, oǵan bir topar tillerdiń (ol tillerdi indoevropa tilleri dep atadı) 
morfologiyalıq, fonetikalıq jaqtan usaslıǵın anıqladı. Bopp sanskrit tili menen
zend (áyyemgi iran tili avestiyskiy) armyan áyyemgi grek, latın, got eski 
slavyan, litva tilleri salıstırılıp, olardıń sanskrit tiline qatnası usaslıq izertlendi.
Solay etip Bopp indoevropa tilleriniń salıstırma-grammatikasın dúzedi. Ol
tillerdiń tuwısqanlıǵı dálillendi. Onıń baslı miyneti «Sistema spryajeniya v 
sanskrite v sravneniy s gresheskim, latınskim, persidskim, i germanskimi 
yazıkami» (1816), sonday-aq eń birinshi indoevropa tilleriniń salıstırma
grammatikası «Sravneniya grammatiki sanskrita zenda, geresheskogo, latınskogo,
litovskogo, gockogo, i nemeckogo yazıkov»(1933-1949). Bul miynet 3 
tomnan turadı. 
Bopptıń bul miynetine Paninidiń ulıwma ind lingvistikasınıń tásiri tiygen.
Ol da Panini sıyaqlı tiykarǵı izertlew obekti etip morfologiyanı aladı. Fonetikanı
soǵan ǵárezli halda qaraydı, al sintaksiske toqtamaydı. 
Til bilimi tariyxında Bopp salıstırma-tariyxıy lingvistikanıń tiykarın
salıwshı dep sanaladı. Onıń miynetlerinde 1-ret salıstırıw metodın qollanıp
tillerdiń tuwısqanlıǵın anıqlawǵa bolatuǵının kórsetti. 
Indo-evropa semyasına jatatuǵın tillerden jıynalǵan oǵada kóp
materiallardı óz-ara salıstıra otırıp, olardıń tuwısqanlıǵın, dáslepki qálpin, 
shıǵısın ashtı, Sonday-aq evropa tilleri grammastikasındaǵı flektiv qubılıstıń 
tariyxıy sırın ashtı. 
Franc Bopp (1791-1867) Maync qalasında tuwılǵan. Jaslayınan-aq sanskrit,
parsı, arab, eski evrey tillerin oqıp úyrengen. 1821-jıldan Berlin universitetiniń 
ulıwma til bilimi hám shıǵıs ádebiyatınıń professorı, 1829-jıldan akademik.
Rasmus Kristian Rask (1787-1832) kórnekli Daniya ilimpazı. Ol kóplegen tilde 
oqıǵan, 1823-jıldan baslap sol universitettiń professorı. Ol 20 ǵa jaqın tillerdi 
bilgen. Ol 1818-jılı basılıp shıqqan «Island tiliniń shıǵıw tariyxı 
haqqında»degen miynetinde tillerdiń tuwısqanlıǵı belgisiniń nede ekenin
kórsetedi. Tillerdiń sózlik sostavı jaǵınan usaslıǵı tillerdiń tuwısqanlıǵın 
ańlatpaydı, oladıń grammatikalıq jaqtan usas bolıwı olardıń tuwısqanlıǵınıń
belgisi bola aladı dep kórsetti, grammatikalıq formalar bir tilden ekinshisine 
awıspaydı dedi. Sonday-aq Rassk til tuwısqanlıǵınıń ekinshi belgisi sesler 
almasıwındaǵı nızamlıqlar menen tiykarǵı sózlik fondtıń usaslıǵı. 
Ol skandinaviya xalıqları tilleriniń evropa tilleri menen usaslıǵın dálillewdi 
maqset etti. 
YAkob Grim (1785-1803) kórnekli nemec ilimpazı. Onıń eń baslı miyneti 
«Hemec tili grammatikası» 4-tomlıq miynetiniń dáslepki kitabı 1819-jılı basıldı. 
Onda nemec tiliniń qáliplesiw, rawajlanıw jolların, onıń dialektlerin salıstıra otırıp, 
nemec tilin german tillerine jatatuǵın basqa tiller menen salıstırıp izertleydi. 

---

 Grimm til tariyxın jámiyet tariyxı menen baylanıslılıǵn, tildiń jámiyet 
tariyxın izertlewdegi áhmiyetin kórsetedi. Ol til ortasındaǵı zańlılıq degende 
sóylewdegi seslerdiń ózgeriw zańlılıǵı dep túsindiredi. Seslik nızamlardı ashıwı
jaǵınan Grimm fonetika ilimimniń óz aldına ilim bolıp qáliplesiwine negiz saldı.
Grimm miynetleri salıstırma-tariyxıy biliminiń rawajlanıwına úlken tásir etti.
F.Engls Grimmdi german tili salıstırma-tariyxıy grammatikasınıń tiykarın salıwshı, 
dep baha beredi. 
YAkob Grimm Ganaw qalasında tuwılǵan. Ol dáslep Gettingen, soń Berlin 
universitetiniń professorı bolǵan.