Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Silliq mushak to`qimasining taraqqiyoti va regeneratsiyasi.
Silliq mushak to`qimasi 
mezenximadan rivojlanadi. Hosil bo`layotgan mushak hujayralari dastlab o`simtalarga ega 
bo`lib, uning yordamida o`zaro bog`lanadi va shu tufayli mezenxima tuzilishini eslatadi. Ularda 
miofibrillalar paydo bo`lishi differensiallanish boshlanganligining belgisi bo`lib xizmat qiladi. 
Keyinchalik silliq mushak hujayralari o`simtalarini yo`qotib, duksimon shaklni oladi va bir-
biriga zich yopishib yotadi. Ularda fibrillalarning soni ortib, hujayraning uzun yo`nalishi bo`y-
lab tartibli ravishda joylasha boradi. 
Silliq mushak anchagina yaxshi ifodalangan regeneratsiya qobiliyatiga ega. Mushak 
hujairalarining mitoz yo`li bilan bo`linish qobiliyatiga ega ekanligi haqida ma’lumotlar bor. 
Silliq mushak hujayralarining gipertrofiyasi va ko`payishini qon tomirlarning o`sishi va 
tiklanishi jarayonlarida ko`rish mumkin. Tajribada yirik arteriya bog`lab qo`yilgan hollarda qon 
aylanish kam joylardagi mayda tomirlarning kengayishi kuzatiladi. Bunda ularning devorida 
yangidan hosil bo`lgan mushakning qalin qatlamlari paydo bo`ladi. Silliq mushak hujayra-
larining gipertrofiyasi va giperplaziyasi bachadonda homiladorlik davrida yuz beradi. 

---

149 
KUNDALANG-TARG’IL MUSHAK TO’QIMASI 
Ko`ndalang- targ`il mushak to`qimasi skelet mushaklarini, ovqat hazm qilish traktining 
ba’zi a’zolari (til, tanglay, qizilo`ngach bir qismi) mushaklarini, ko`z mushaklarini, mimik va 
nafas olish mushaklarini hosil qiladi. Yurak mushagi ko`ndalang-targil mushak to`qimasining 
maxsus turi bo`lib, u haqda quyida maxsus fikrlar bayoni bor. 
Ko`ndalang-targ`il mushak tolalarining tuzilishi. Ko`ndalang-targ`il mushak to`qimasi 
tolalardan 
iborat bo`lib, ularning uzunligi bir necha santimetrgacha (12,5 sm), diametri 100 
mkm gacha yetishi mumkin. Shu sababli ko`ndalang-targ`il mushak tolalari 
simplastik tuzilmalar 
deb ataladi. Ular uzun silindrik tuzilmalar bo`lib, sirtdan yaxshi ifodalangan parda - sarkolemma 
bilan qoplangan. Mushak tolalarining yadrolari oval shaklli, xromatini kam, pereferiyada, 
sarkolemma ostida joylashadi (92-rasm, 
a). 
Mushak tolalari mitoxondriyalarga boy bo`lib, ular 
miofibrillalar orasida tizilib yotadi. Shuni qayd qilish lozimki, mushakning harakat aktivligi 
ancha yuqori bo`lsa (qisqarish tezligi qancha katta bo`lsa), mushak tolasida sarkosomalar 
(mitoxondriyalar) shunchalik ko`p bo`ladi. Mushak tolalari sarkosomalarning kristallari kuchli 
rivojlangan bo`lib, sarkosomalarning uzun o`qiga nisbatan perpendikulyar yo`nalgan. Donador-
endoplazmatik to`r sust rivojlangan, yadro atrofida joylashadi. Sust rivojlangan plastinkasimon 
kompleks ham shu yerda yotadi. 
Ko`ndalang-targ`il mushakda 
sillik kanalchalar sistemasi 
mavjud bo`lib, uning mushak 
tolalarining maxsus strukturasi deb-hisoblash mumkin. Kanalchalar sistemasi tolaning uzun o`qi 
bo`ylab miofibrillalar oralig`ida joylashdi va Z chiziq qarshisida yoki 
A 
va 
I 
disklar chegarasida 
kengaymalar hosil qilib tugaydi. Bu sistema sarkoplazmatik retikulum (to`r) deb nomlanadi.. 
Bundan tashqari, 
A 
va 
I 
disklar chegarasida (sut emizuvchilarda) sarkolemmaning plazmatik 
membranasi tola ichiga botib kirib 
T 
sistema naychalarini hosil qiladi. Bu naychalar tolaning 
uzun o`qiga ko`ndalang yo`nalgan (tubulus transversalis). 
T 
sistema kanalchalari 
A 
va 
I 
disk 
chegarasida atrofidagi simmetrik joylashgan sarkoplazmatik to`r naycha kengaymalari bilan 
triadalar 
hosil qiladi. Sarkoplazmatik to`r qisqarishining yuzaga chiqishida ishtirok etadi. 
92-rasm. A-Skelet ko`ndalang-targ`il mushak to`qimasi tuzilishi (sxema). 1 - mushak 
to`qichasining bo`ylama kesimi; 2 - biriktiruvchi to`qima; 3 - yadro; 4 - A – disk; 5 - I - disk; 6 - 
mushak to`qimasining ko`ndalang kesimi 
B-ko`ndalang-targ`il mushak to`qimasining ultramikroskopik tuzilishi (sxema). 
1-sarkolemmaning bazal qismi; 2 - sarkolemmaning plazmatik membranasi; 3 - satellit 
hujayralar; 4 - yadro; 5 - mitoxondriya; 6 - A disk hosil qiluvchi yo`g`on protofibrillalar; 
7 - I disk hosil qiluvchi ingichka protofibrillalar; 8 - N zona; 9 - M liniya; 13 -. Z liniya; 
11 -triada (uchlik). (M.M. Ismoilovdan). 
Miofibrillalar 
tolaning qisqarishini ta’minlovchi tuzilmalardir. Bu ipsimon 
tuzilmalarning qalinligi 2 mikron keladi. Qo`ndalang-targ`il mushakning miofibrillalari silliq 

---

150 
mushakdan farq qilib, ko`ndalangiga taram-taram bo`lib bo`yaladi. Bu ularning nozik tuzilish 
xususiyatlariga bog`liq. Miofibrillalarda