2 Тошкент давлат

176 
Хамидова Фаридахон Абдулкарим қизи
Тошкент молия институти.
“Халқаро молия-кредит” кафедраси доценти и.ф.н. 
 
ИҚТИСОДИЙ ХАВФСИЗЛИКНИНГ КОНЦЕПТУАЛ МОДЕЛИ 
 
Аннотация:
Мақолада иқтисодий хавфсизликнинг долзарб масалалари тафсилотли 
тарзда таҳлил этилган. Миллий иқтисодиётни ривожланишида иқтисодий хавфсизликнинг 
концептуал моделини, ҳамда иқтисодий хавфсизлик стратегиясини ҳаётга татбиқ этиш 
учун уни амалга ошириш механизмини ишлаб чиқиш зарурлиги белгиланган. 
Аннотация: 
В статье анализируются актуальные проблемы экономической 
безопасности. Сделан вывод, что для развития национальной экономики следует 
разработать концептуальную модель и механизм реализации внедрения стратегии 
экономической безопасности. 
Abstract:
 The article analyzes the current problems of economic security. It is concluded that 
for the development of the national economy a conceptual model and implementation mechanism of 
the economic security strategy should be developed. 
Калит сўзлар: 
миллий иқтисодиёт, иқтисодий хавфсизлик, минтақа, корхона, инқироз, 
мамлакатлар иқтисодиёти, иқтисодий ўсиш, динамик ривожланиш, яширин иқтисодиёт, 
давлат сиёсати, бюджет тақчиллиги. 
Ключевые слова: 
национальная экономика, экономическая безопасность, регион, 
кризис, экономика страны, экономический рост, динамическое развитие, теневая 
экономика, государственная политика, бюджетный дефицит. 
Keywords: 
national economy, economic security, region, crisis, country's economy, economic 
growth, dynamic development, shadow economy, state policy, budget deficit. 
Ҳар қандай мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиёти унинг иқтисодий 
хавсизликка бўлган эхтиёжини ошириб боради. Бироқ, давлатнинг хавфсизликка бўлган 
эҳтиёжининг паст даражада қондирилиши жамият ижтимоий-иқтисодий ривожланишига 
салбий таъсир кўрсатади, алоҳида иқтисодиёт тармоқларида инқирозли ҳолатларни келтириб 
чиқаради, баъзи ҳолларда эса уларни янада чуқурлаштиради. 
Бозор шароитида иқтисодий хавфсизлик ҳозирги иқтисодий назариянинг бир тури 
сифатида ўз предмети ва махсус тадқиқот усулларига эга. Бироқ, у мустақил бўлишига 
қарамай, иқтисодий ўсиш ва ижтимоий-иқтисодий тизимнинг барқарорлиги каби анъанавий 
тушунчалар билан узвий боғлиқ. Дарҳақиқат, иқтисодий ўсиш, бошқа мамлакатлар 
иқтисодиётига мувофиқ динамик ривожланиш бўлмаса, мамлакат иқтисодиёти барқарор бўла 
олмайди. Иқтисодиёт ривожланмас экан, ташқи ва ички таҳдидларга муносиб жавоб ҳам 
бўлмайди, яъни оғир вазиятларда иқтисодиётнинг жон сақлаш қобилияти мавҳум бўлади.
Ўзбекистон ва унинг ҳудудларини самарали ривожлантиришнинг инкор этиб бўлмас 
шартларидан бири – иқтисодий хавфсизлик учун курашишнинг самарали механизмини 
яратишдир. Яширин иқтисодиётга қарши кураш жараёнларининг ижобий йўналишларини 
белгилаш учун эса ҳуқуқ-тартибот органларининг назорати ва таъсир этиш меҳанизмлари 
талаб этилади. 
Мамлакатимизда иқтисодий ислохотларнинг чуқурлашиб бориши ўз навбатида 
иқтисодий 
хавфсизликнинг самарали стратегиясини ишлаб чиқишни тақоза этади. 
Миллий иқтисодиётимизда хуфёна иқтисодиёт салмоғининг катталиги, иқтисодий 
хавфсизлик индикаторларининг чегаравий қийматларига амал қилмаслик ҳолатларининг 
мавжудлиги каби муаммолар ушбу йўналишда тадқиқот олиб боришни долзарб эканлигини 
кўрсатмоқда.
Миллий иқтисодиётнинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланиши барқарорлиги (айрим 
корхоналар, ҳудудлар ва умуман давлат) иқтисодиёт хавфсизликни таъминлаш мақсадлари, 

---

177 
вазифа ва принципларини оптималлаштиришга қодир замонавий илмий механизм (усул, 
модель ва шакллар) ва воситаларни (қонунлар, кўрсатмаларни) излаш ва улардан 
фойдаланишни долзарблаштиради. Иқтисодий хавфсизликнинг янги механизмларини ишлаб 
чиқиш ва мавжуд механизмларини мослаштириш зарурати қуйидагилар билан белгилаб 
қўйилган: 
жаҳон иқтисодий муносабатларда мамлакатлар ва корхоналарни жадал жалб этувчи 
глобаллашув жараёнини жадаллаштириш билан боғлиқ кўплаб иқтисодий омиллар; 
корхона ва ҳудудлар фаолият юритувчи амортизация шартларини ишлаб чиқиш 
(глобализация антиподи). 
Таклиф этилган концепцияда ахборотли, давлатга оид ва дастурий ҳужжатлар, 
шунингдек, механизм ва воситаларни излаш ва долзарблаштириш муаммоли вазиятларни 
сифатли (юқори илмий ва методологик даражадаги) ҳал этиш имконини беради, умуман эса 
мамлакат ва корхоналарни босқичма-босқич ривожланиш муаммолари мажмуини ҳал этадти. 
Иқтисодий хавфсизлик механизм ва воситалари хўжалик юритувчи субъектлар ҳолатини 
белгилайди, “касалликларни”, “патологиялар”, “оғриқли нуқталар ва тор жойларни 
аниқлайди. [1] 
Таклиф қилинган минтақа ва корхоналарнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини 
(анъанавий ҳамда махсус ахборот-таҳлил технологиялари тўплами сифатида) давлат 
томонидан тартибга солиш тизимининг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш концептуал 
моделида иқтисодий ривожланишнинг замонавий (цивилизацияли) босқичи хусусият ва 
принципларига асосланган хўжалик юритувчи субъектларнинг мақсадларини ажратиб 
кўрсатилади. 
“Мамлакат – минтақа – корхона” конфигурациясида концептуал модель қуйидагиларни 
ўз ичига олади: а) тизимида ўрганилаётган беқарор ва хавфли вазият ва муаммолар тавсифи 
ҳамда уларга хос белги ва тенденцияларни тавсифлаш; б) ушбу тенденцияларни 
идентификациялаш, уларни маълум типологик жараёнларга “боғлаш”; в) ушбу вазият ва 
муаммоларни миқдор ва сифат жиҳатидан баҳолаш; г) диагностика қилинган ҳолатларнинг 
ички ва ташқи сабабларини аниқлаш ва баҳолаш, е) прогнозли ривожланиш.
Мазкур алгоритм В. Лексин услубига асосланган.[3] “Мамлакат – минтақа – корхона” 
кесимида минтақа ва корхоналарнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини давлат 
тмонидан тартибга солиш тизимининг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш бўйича таклиф 
қилинган концептуал моделнинг мақсадлари турли мўлжалларга эга. 
Баъзи тадқиқотчиларнинг фикрича, ушбу моделнинг асосий мақсади «унинг 
ривожланиш йўналишлари ва тенденцияларини аниқлаш» эканлигини аниқлаш 
ҳисобланади.[1] Бироқ идентификациялаш жараёнлари билан чекланиш, фикримизча, етарли 
эмас. Мақсад маълум минтақа ёки корхонадаги (одатий ёки ўзига хос) муаммоларни аниқлаш
ва В.И.Клисторин таклиф этган тавсияларни ишлаб чиқиш сингари тақдим этилиши 
мумкин.[2] 
В.И. Клисторин фикрини маъқуллаш мумкин, чунки минтақа ва корхоналарда юз 
берувчи жараёнлар ва ҳодисалар мазмуни билан асосланган аниқ вазиятлар билан 
белгиланувчи иқтисодий хавфсизликни таъминлаш мақсадлари муҳим ҳисобланади. 
Ушбу вазиятда (минтақа ва корхоналарни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш 
орқали давлатни тартибга солиш тизимининг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш модели) 
асосий мақсадлар минтақа ёки корхонанинг мамлакатнинг бошқа минтақа ёки корхоналари 
билан таққослаганда, шунингдек, унга боғлиқ таркибий ўзгаришлар ва уларнинг иқтисодий 
хавфсизлигини таҳлил қилиш иқтисодий фаолият ва саноатнинг муайян турларининг 
минтақа ва мамлакат хавфсизлигини таъминлашга таъсирини баҳолаш мамлакат 
иқтисодиётида хавфсизликни (билимларни, ахборотлаштиришни ва инновацияни) 
таъминлашда янги иқтисодиётни аниқлаш ва баҳолаш нуқтаи назаридан белгиланади. 
Мамлакат, минтақа ва корхоналарнинг асосий мақсадларига эришиш ишлаб чиқариш 
кучларининг элементлари ва ҳолатини умумий баҳолаш орқали эришилади; минтақанинг 
ривожланишини ва унинг саноат ва ижтимоий объектлар билан тўлдирилишини белгилайди; 

---

178 
хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий хавфсизлиги омиллари сифатида 
корхоналарнинг минтақадаги фаолиятида барқарорлик, рақобатбардошлик, хавфсиз хатти-
ҳаракатлар даражасини белгилаш. 
Мамлакатдаги муаммоларни аниқлаш, минтақавий ва ташкилий даражада муаммоларни 
аниқлаш, услублар, моделлар, шакллар, институционал воситаларни (қонунлар ва 
фармонлар) мақбул танлаш, турли даражадаги иқтисодий хавфсизликни таъминловчи 
концептуал моделнинг асосий вазифалари (мамлакат – минтақа – корхона) мамлакат, 
минтақа ва корхоналарини хавфсиз ривожлантиришга оид тегишли тавсияларни ишлаб 
чиқиш. 
Иқтисодий хавфсизликни яхшилаш механизм ва воситаларини икки босқичда кўриб 
чиқамиз: институционал (биз минтақавий ва давлат даражаси ўртасидаги ўзаро алоқаларни 
ўрнатишга қаратилган чора-тадбирлар мажмуи, яъни институционал алоқаларни 
англатмоқдамиз) ва ташкилотлар ўртасидаги механизмлар ва ўзаро муносабатлар ташкил 
этилганда ташкилот. Шунингдек, ушбу икки даражали (умуман, бир қисм, умумий ва 
индивидуал) ўзаро боғлиқлик мавжуд, бу мақсадлар, нарсалар ва вазиятларнинг 
хусусиятларига боғлиқ ҳолда муайян механизмлар ва воситаларни мужассамлаштиради ва 
ажратиб туради. 
Концептуал моделда янги хавфсизликни ривожлантириш ва иқтисодий хавфсизликни 
яхшилаш учун мавжуд бўлган услубларни мослашишга тизимли ёндашув таклиф этилиб, 
улар институтлар ва корхоналар, ўзаро муносабатлар билан эмас, балки, унинг мазмуни 
“тадқиқотчи томонидан қабул қилинган маънога (концепцияга) мос келадиган муайян мол-
мулки”[5] билан боғлиқ бўлиб, бизнинг ҳолатимиз мантиқий занжир: мақсад > хўжалик 
юритувчи субъект ва вазиятнинг хусусиятлари > механизм ва воситалар > ўлчов воситалари 
(кўрсаткичлари).
Ушбу кетма-кетлик функцияларни ҳисобга олган ҳолда тизимга айланади ва 
мослашади: 
иқтисодий тизимни баҳолаш (диагностика), унинг динамикаси, уни келтириб 
чиқарадиган омиллар ва унинг яхлитлигини таъминлаш; 
тизимни ахборотни ривожлантириш асосида оптималлаштиришни таъминловчи 
шакллар; 
стратегик бошқарув усуллари ва моделлари; 
минтақавий (минтақавий ёки давлат “юқори даражали тизимлар” билан боғланиш).[8] 
Ўзлаштириш принципининг намойиши натижасида айрим ҳудудлар янада жадал 
ривожланмоқда, бошқалари эса секинроқ ривожланмоқда. Бунда тўйинганлик принципи 
рақобатбардошлик билан мослашиб, белгиланган вазифаларни бажариш даражасини 
асослайди. 
Тадбиркорлик тузилмалари маҳаллий ёки географик жиҳатдан кенгроқ бозор учун 
маҳсулот ишлаб чиқариш имкониятини бериши мумкинлиги муаммосини ҳал қилиш, 
ҳудудларнинг зичлиги ёки тўйинганлиги ўз корхоналари фаолиятининг тезлиги ва мазмунига 
(кенг кўламли ёки жадал) таъсир кўрсатади. Ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий 
ривожланишининг ҳар хил тезлиги, ўз навбатида, аҳоли турмуш даражаси ва сифатини 
фарқлашга олиб келади. 
Тўйинганлик принципи – алоқалар билан таъминланган иқтисодий объектларнинг 
мақбул сони, яъни минтақадаги иқтисодий субъектлар ва улар ўртасидаги муносабатларни 
қанчалик кўп бўлса, минтақа шунчалик тўйинган бўлади. Бу ҳолатда, агар бу ҳудудларда 
озгина иқтисодий объектлар мавжуд бўлса, минтақада ўзлаштирилган ҳудуд ёки 
ўзлаштирилмаган минтақа дейилади. Янги ташкил этилаётган иқтисодий тузилмалар 
ҳудудни ривожлантириш учун асосларни белгилайди (масалан, қишлоқ хўжалиги ерлари, 
ўрмон хўжаликларини ривожлантирувчи кичик бизнес корхоналари). 
Натижада тўйинган ҳудуд жуда кўплаб иқтисодий тузилмаларни ўз ичига олади: 
нафақат ресурсларни қайта ишлаш корхоналари, балки инфратузилма, ижтимоий соҳа, 

---

179 
логистика, коммуникациялар, шу жумладан, иқтисодий фаоллик ва ижтимоий ишлаб 
чиқариш қатнашчилари ўртасидаги муносабатлар орқали воситачилик қилмоқда. 
Минтақа ва корхоналарнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини давлатни 
томонидан тартибга солиш тизимининг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашнинг 
концептуал моделидан келиб чиқиб, минтақанинг ижобий ўзгариши ресурсларни 
такомиллаштириш (меҳнат, табиий, моддий, тадбиркорлик, ахборот, илмий ва техникавий ва 
ҳ.к.) ни ташкил этиш принципига асосланган бўлиши керак. Чунки иқтисодий хавфсизлик 
ресурсларни қайта ишлаб чиқаришдан иборат. 
О.С.Пчелинцев, В.Я.Любовный ва А.Б.Воякинанинг фикрича, “иқтисодий фаолиятнинг 
моддий шароитлар билан ўзаро таъсири” юз беради.[7] 
Шу нуқтаи назардан, минтақа ҳудуди асосий алоқа компоненти сифатида хизхмат 
қилади; қонунлар, ресурслар, ташкилотлар ва минтақа нинг бошқа элементлари билан ўзаро 
боғлиқлиги туфайли улар фаолиятининг хавфсизлиги таъминланади, хаотик тузилмалар 
тўхтатилади, уларнинг ўзаро таъсирининг тасодифий характерига йўл қўйилмайди. 
Ресурслар ва бошқа қуйи тизимларнинг ўзаро таъсири принципи императив – 
минтақадаги имкониятни мажбурий қайта ташкил этиш, бунда ишлаб чиқариш кучлари, 
техник ва технологик, ташкилий-иқтисодий ва ишлаб чиқариш муносабатлари, шунингдек, 
мулкий муносабатларни ривожлантириш ва бозор шароитларига мослаштириш учун мавжуд 
ва жалб этилган ресурслардан оқилона фойдаланишни таъминлаш борасида минтақадаги 
хўжалик юритувчи субъектларнинг имкониятларини тушунилади.
Минтақа ривожланишининг турли хил тезлиги (интенсивлиги) шароитида ва уларнинг 
турли тармоқли йўналишлари бўйича иқтисодий хавфсизликни яхшилашда хўжалик 
юритувчи субъектларнинг бозорда муҳофазаланиши ва давомийлигини таҳлил қилиш 
принципининг ўрни ортиб бормоқда. 
Ушбу принцип нуқтаи назаридан минтақанинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш 
қуйидагилар билан тавсифланади: биринчи навбатда моддий ва номоддий ишлаб чиқариш 
тармоқларининг мавжудлиги; иккинчидан, саноат ва ижтимоий инфратузилма мавжудлиги; 
учинчидан, янги объектларни яратиш, шунингдек, янги ва мавжуд муносабатларни 
шакллантириш ва мослаштириш. Уларнинг барчаси статистик (миқдорий) усуллар билан 
аниқланган ишлаб чиқариш кучларини такрор ишлаб чиқариш жараёнига киритилган. 
Минтақа ва корхоналарнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини давлат томонидан 
тартибга солиш тизимининг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш концептуал моделининг 
муҳим тавсифи – корхоналар фаолияти элементларининг комбинацияси ва такрор ишлаб 
чиқариш йўли билан амалга ошириш имконини берувчи жойлашуви ҳисобланади. 
Тавсия этилган концептуал моделда механизм ва воситалар, шунингдек уларнинг 
мезонлари (ўлчов воситалари) сифатида маълум бир минтақа ва корхоналар юз берувчи 
жараёнларнинг мураккаблиги ва тавсифини аниқлаш ҳамда турли кўрсаткичларни ўлчаш 
учун кўрсаткичлар мажмуидан фойдаланилган. Ушбу услуб ва индикаторлар асосий 
гуруҳлари 1-жадвалда келтирилган кўрсаткичларни ўз ичига олади. 
Минтақа ва корхоналарни “мамлакат – минтақа – корхона” конфигурациясида 
ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг давлат томонидан тартибга солиш тизими 
иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш тизим сифатида эмас, балки тизимнинг алоҳида 
бўғинларининг моддий ташувчиси бўлган ишлаб чиқариш кучларининг таркиби ёки 
элементлари бирикмаси сифатида ҳам қабул қилинади. 
Тизим нуқтаи назаридан минтақа ўзаро боғлиқ элементларнинг тизимли яхлитлигини 
ифодалайди, потенциал нуқтаи назаридан: ЯММ, аҳоли, ҳаёт сифати (таълим ва тиббиёт 
ҳолати) нуқтаи назаридан баҳоланиши мумкин, уларнинг моҳияти ва салоҳияти 
корхоналарнинг мавжудлиги ва потенциалидан сифат жиҳатидан ўзга элементлари сифатида 
фарқ қилади. 
Э.Л.Пашнановнинг фикрича, “Минтақа ўз тузилиши, вазифалари, ташқи муҳит билан 
алоқаси, тарихи, маданияти ва аҳолининг яшаш шароитлари билан ажралиб турувчи 
тизимдир.

---