O‘zbeкiston respubliкasi

Qishloqda 
muallim, 
zavodda 
ishchi. 2. Halim 
shaharda 
o„qituvchi, G„afur 
zavodda 
ishchi. 
Кo‗rinadiki, birinchi guruh birikuvlar g‗ayrime‘yoriy, ikkinchi 
guruh birikuvlar esa o‗zbek nutqiga xos me‘yoriy qurilma ekanligi 

---

391 
hech kimda shubha uyg‗otmaydi. Demak, o‗rin hollari payt hollari 
kabi gap kengaytiruvchilaridir. 
Endi holning boshqa turlariga diqqat qilamiz: 
1.
 
Ilgari ikkalamiz birga talaba edik. 
2.
 
Bu payt sen kabi o„qituvchiman. 
3.
 
Shu boisdan dadam ishchi edi. 
Birinchi gapda 
birga 
so‗zi ravish, ikkinchi gapda 
sen kabi 
o‗xshatish, uchinchi gapdagi 
shuboisdan 
so‗zshakli sabab holi. Ular 
gap kengaytiruvchilarimi yoki so‗z kengaytiruvchilari ekanligini 
aniqlash uchun birikuvlarni gap tarkibidan chiqarib, zikr etilgan 
so‗zshakllar 
talaba, o„qituvchi, ishchi 
so‗zshakllarining ma‘noviy 
valentligini to‗ldirayotgan-to‗ldirmayotganligini tekshiramiz: 
1)
 
birga talaba; 
2)
 
sen kabi o„qituvchi; 
3)
 
shu boisdan ishchi. 
Кo‗rinadiki, birikuvlar nome‘yoriy va tobe so‗zshakllar 
hokimlarining lug‗aviy-ma‘noviy birikuvchisi emas, balki ularning 
kesimlik vazifasi, mavqeyi bilan har doim mantiqan bog‗langan. 
Demak, holning mazkur turlari ham gap kengaytiruvchilaridir. 
Holning gap kengaytiruvchisi ekanligini asoslash uchun ot- 
kesimli gaplardan foydalandik. Bunda holning bu xususiyati yaqqol 
ko‗zga tashlanadi. 
Hol gap markazini shakllantiruvchi 
[Pm] 
bilan bog‗lanar ekan, u, 
umuman, gap konstruktiv tizimida qanday mavqega ega bo‗ladi? 
Hol gapning bevosita konstruktiv uzvi emas. Chunki holsiz ham 
gap tashkil topaveradi. Demak, hol kesimdan quyi mavqeni egallaydi. 
Кo‗pincha holning gap tarkibiga kiritilishi 
[Pm] 
ma‘nolari bilan zich 
bog‗lanmaydi. Shu boisdan hol egadan ham quyi mavqeni egallaydi. 
Chunki nutqiy gaplarda kesim orqali egani tiklash holni tiklashdan 
ancha qulay. Ifodalanmagan holni tiklash qiyin. Ammo shuni 
ta‘kidlash lozimki, ba‘zan kesimning 
[W]
si maqomida o‗rin, payt, 
sabab, maqsad va boshqa ma‘noli aktantlar bilan kuchli aloqada 
bo‗ladigan leksema yuzaga chiqqanda, gapning yuza qolipida hol 
egadan ko‗ra zarurroq mavqega ega bo‗ladi. Masalan, yurish fe‘llari 
(
bormoq, kelmoq, etmoq, ketmoq
) kesim vazifasida kelganda gapda 
o‗rin hollarining ishtirok etishi zaruriyati kuchayadi: 
Uyga bordi. 
Shahardan keldi. Maktabga ketdi. Manzilga yetdi. 
Bu, albatta, 

---

392 
kesimlik kategoriyasi birikuvchanligi bilan emas, balki kesim 
vazifasida kelayotgan fe‘lning ma‘noviy xususiyati bilan belgilanadi. 
Demak, holning gap qurilishidagi zaruriy bo‗lak darajasiga 
ko‗tarilishi kesimdagi 
[W]
ning muayyanlashish ehtiyoji bilan 
belgilanadi. Hol gapning konstruktiv bo‗laklari sifatidagi kesim va 
egadan keyin uchinchi o‗rinni egallaydi.