O‘zbeкiston respubliкasi

W
]ning lug‗aviy ma‘nosi tarkibida mujassamlashgan, 
bunday gaplar kesimi [
W
m
] ramzi bilan beriladi. 
Semantik-funksional shakllangan gaplarda kesimlik ma‘nosi so‗z-
gapning lug‗aviy ma‘nosi bilan bir butunlikni tashkil etganligi sababli 
kesimlik kategoriyasi uchun xos bo‗lgan tasdiq-inkor, modallik, mayl, 
zamon, shaxs-son (
TMZSH
) ma‘nolarining rang- barangligi yo‗q. 
Bunda ham kesimlik kategoriyasining barcha ma‘nolari uchburchak 
burchaklarining yig‗indisiga o‗xshaydi. Aytilganidek, uchburchak 
burchaklarining yig‗indisi 180
0
ga teng bo‗lib, bir burchak kattaroq 
bo‗lsa, buning evaziga boshqa burchaklar kichrayadi. Semantik-
funksional shakllangan gaplarda ham kesimlikning to‗rtta ma‘nosidan 
biri yuzaga chiqqanda boshqalari 0 (nol) ga teng bo‗ladi. Bu tasdiq-
inkor, mayl, zamon, shaxs-son ma‘nolarining har biri uchun alohida-
alohida so‗zlar borligi bilan belgilanadi. Masalan, «qat‘iy bo‗lishlilik» 
ma‘nosi (ya‘ni mayl ma‘nosining ko‗rinishi) 
albatta 
so‗zi bilan 
ifodalansa, kesimlik shaklidagi -
ma 
qo‗shimchasi ifodalaydigan 
shunday bo‗lishsiz ma‘no 

---

379 
mutlaqo 
so‗z-gapi bilan beriladi. 
Ha 
so‗zida tasdiq
, yo„q 
so‗zida inkor 
ma‘nosi mavjud. 
Кesimlik kategoriyasi ma‘nolari kesimdagi atov birligi lug‗aviy 
ma‘nosiga singganligi tufayli so‗z-gaplarda bu ma‘nolarning har birini 
alohida-alohida va rang-barang ko‗rinishlarda ifodalash imkoniyatlari 
cheklangan. Shu boisdan o‗zbek tilida kesimlik qo‗shimchalarini 
qabul qiladigan, kesimlik kategoriyasining barcha ma‘nolarini 
ifodalay oladigan, lug‗aviy ma‘nosi kesimlik qo‗shimchalariga befarq 
bo‗lgan, ya‘ni ularni erkin biriktira oladigan mustaqil so‗z (fe‘l, ot, 
sifat, son, ravish, taqlid va olmosh)lardan lug‗aviy ma‘nosida kesimlik 
kategoriyasi qo‗shimchalarini biriktira olmaydigan, lekin ularning 
ma‘nolaridan birini o‗z lug‗aviy ma‘nosi bilan kuchaytirgan holda 
ifodalab, boshqalarini nutqqa o‗ta kuchsiz holda voqelantiruvchi so‗z- 
gaplar guruhi alohida ajralib turadi.