К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

8 боб. Географик қобиқда сувнинг ҳаракати. 
8.1. Географик қобиқда сувнинг айланма ҳаракати
. 
Сувнинг айланма ҳаракати географик қобиқда муҳим аҳамиятга эга. Сув турли 
шаклларда табиатда айланиб юради. Сувнинг айланиб юриши жараёнида Ер юзасидаги 
турли хил рельеф шакллари емирилади, жуда катта миқдорда иссиқлик ва минерал 
моддалар бир жойдан иккинчи жойга олиб борилади. Океанлардан қуруқликка доимо 
сувни буғланиб атмосфера орқали келиб туриши натижасида дарёлар, кўллар, 
ботқоқлар, музлар ва ер ости сувлари ҳосил бўлади. 
Гидросферадаги сувлар илгари айтганимиздек мантиядан моддаларни 
гравитацион табақаланиши натижасида ажралиб чиққан. Мазкур жараён ҳозир ҳам 
давом этмоқда. Сувнинг умумий ҳажми шунинг учун доимо ўсиб бормоқда. Аммо 
шунга қарамасдан сувнинг маълум бир қисмлари сарфланиб туради. Географик 
қобиқда органик моддаларни ҳосил бўлиш жараёнида сувнинг бир қисми органик 

---

161 
моддалар таркибига ўтган ва сувнинг яна бир қисми сув элементларининг 
диссипацияси жараёнида уларни фазога ўтиб кетиши оқибатида йўқолган. 
Атмосферанинг 70-100 км. баландлигида сув молекулаларини Н
+
ва ОН
-
га 
диссоциацияси рўй беради. Водород енгил газ сифатида фазога учиб кетади. 
Географик қобиқда сувнинг ҳаракати турли шаклларда рўй беради. Географик 
қобиқдаги барча сув ҳавзалари бир-бири билан чамбарчас боғланган. Сув ҳавзаларида 
доимо турли тезликда сув алмашиниб туради (9-жадвал). 
9-жадвал 
Географик қобиқда сувнинг айланиши.
(К.И.Геренчук, 1984) 
Сувнинг турлари 
Тўла айланиш даври, йил
1.
Дунё океани 
2500
2.
Ер ости сувлари 
1400
3.
Тупроқдаги нам 
1
4.
Қутбий музликлар ва доимий қор қоплами 
9700
5.
Тоғ музликлари 
1600
6.
Кўп йиллик музликдаги ер ости музлари 
10000
7.
Кўл сувлари 
17
8.
Ботқоқ сувлари 
5
9.
Дарё сувлари 
16
10.
Биологик сув 
Бир неча соат 
11.
Атмосферадаги нам 
8
 
Жадвални таҳлили асосида қуйидаги хулосага келиш мумкин: 
-
сувнинг жуда тез алмашиниши организмларда содир бўлади. Организмларда сув 
бир неча соат давомида алмашиниши мумкин; 
-
сувнинг тез алмашиниши дарёларда ва атмосферада содир бўлади. Мазкур сув 
ҳавзаларида сув бир неча кун давомида тўла алмашади;
-
сувнинг алмашиниши тезлиги ўртача бўлган ҳавзалар. Буларга кўллар, ботқоқлар 
ва тупроқдаги нам киради. Бу ерда сув бир неча йил давомида тўла алмашинади; 
-
секин ва жуда секин сув алмашинадиган сув ҳавзаларига кўп йиллик 
музлоқлардаги музлар, қутбий музликлар, тоғ музликлари ва дунё океани сувлари 
киради. 
Географик қобиқда сувнинг айланма ҳаракатини уч гуруҳга бўлиш мумкин: 
қуруқлик, океан ва атмосферадаги сувнинг ҳаракатлари.