К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

4.4.5. Биомасса ва унинг тарқалиши 
Биосферадаги хамма тирик организмларнинг массаси биомасса деб 
юритилади ва Ернинг бошқа қисмларига таққослаганда у жуда кичик 
кўрсаткичга эга. Қуруқликдаги хамма тирик организмларнинг 99% га 
яқини ўсимликлар массасидан иборат. Шунинг учун кўпинча 
биосферадаги 
жараёнлар 
тахлил 
этилганда 
фитобиомассанинг 
кўрсаткичларидан фойдаланилади. Биомассанинг миқдорига бир қатор 
экологик омилларнинг, айниқса, биотик ва антропоген омилларнинг 
таъсири жуда катта, шунинг учун биомассанинг Ер юзасида тарқалиши 
географик минтақа ва зоналар билан чамбарчас боғлик. Географик 
минтақалар радиацион кўрсаткич ва атмосфера циркуляцияси билан 
боғлик ҳолда кенгликлар бўйлаб жойлашган. Ҳар бир географик минтақа 
маълум ҳаво массаларининг хукмронлиги билан ажралиб туради. 
Ўсимликларнинг маълум майдондаги массасини, Ернинг географик 
минтақалари бўйлаб тарқалиши тахлил қилинганда энг кўп миқдор 
экваториал ва субэкваториал минтақага тўғри келишини кўрамиз. Бу 
минтақалардаги биомасса арктиқа минтақасидаги биомассадан қарийб 5 
баробар кўп. Экваториал минтақадан тропик минтақага борган сари 
биомасса миқдори кескин камайиб кетади, мўътадил минтақада биомасса 
яна кўпайиб субарктик ва арктика минтақаларига борган сари камайиб 
боради.
Табиий ландшафтларга антропоген таъсирининиг кучайиб бориши 
ҳар бир экотизмларни шаклланиш ва ривожланиш қонуниятларини англаб 
олишни тақозо этади, фақат шундагина табиий ресурслардан оқила 
фойдаланиш ва мухофаза қилиш қоидаларини ишлаб чиқиш мумкин. Шу 
нуқтаи назардан ҳар бир тупроқ – ўсимлик табиат зоналарининг моддани 
бирламчи биологик ўрин алмашиш занжири сифатида биологик 
махсулдорлигини билиш муҳим ахамиятга эга. Бу соҳада бир қатор 

---

130 
олимлар томонодан кўплаб маълумотлар тўпланган. Кўпчиликнинг тан 
олишича ҳозирча энг аниқ маълумотлар Н.И.Берилиевич, Л.Я.Родин ва 
Н.Н.Розовлар томонидан тўпланган (5 - жадвал).
5 – жадвал 
Ер шарининг асосий зонал тупроқ – ўсимлик мажмуаларининг биологик 
махсулдорлиги 
№ 
Тупроқ – ўсимлик формацияларининг 
турлари 
Фитомсса ц/га 
1 
Қутб чўллари 
50 
2 
Глеей тупроқли тундра
280 
3 
Глеей – подзол тупроқли шимолий тайга
1500 
4 
Подзол тупроқли марказий тайга 
2600 
5 
Чимли - подзол тупроқли жанубий тайга 
3000 
6 
Кулранг ўрмон тупроқли кенг баргли 
ўрмонлар 
3700 
7 
Қўнғир ўрмон тупроқли кенг баргли 
ўрмонлар 
4000 
8 
Қўнғир – бўз тупроқли чўллар 
45 
9 
Қизил ва сариқ тупроқли кенг баргли 
ўрмонлар 
4500 
10 Бўз тупроқли чўллар 
20 
11 Қизил ферралит тупроқли доимий нам тропик 
ўрмонлар 
6500 
12 Амазонка хавзаси нам тропик ўрмонлари 
10000 
13 Тропик минтақанинг чўллари 
15 
14 Денгизбўйи мангра ўрмонлари 
1200 
Худди шунга ўхшаш қонуният тоғлардаги асосий вертикал зоналарда 
хам мавжудлиги аниқланган. Энг кўп фитобиомасса тоғ ўрмон зоналарига 
тўғри келиб унинг миқдори гектарига 3000 кг. гача етиши мумкин.