Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тош ке нт давлат



Download 4,43 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/42
Sana13.06.2022
Hajmi4,43 Mb.
#660917
TuriМонография
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   42
Bog'liq
ФОНЕТИК ФОНЕМАТИК НУТҚ КАМЧИЛИКЛАПИНИ БАРТАРАФ ЭТИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Муаллиф:
Такризчилар:
© <> нашриёти 2016
© М.Ю. Аюпова


КИРШИ
Давлатимиз мустакилликка йул тутгани боне бутун иктисодий- 
ижтимоий, 
маънавий-маърифий 
сохалар 
босхичма-босхич 
{яшожпаниш сари юз тутди. Халк таълимининг баркамол шахе 
гарбияеини, мапакали мутахасисислар тайёрлашни юкори ва жахон 
ставдартларига мос тарздда амалга ошириш вазифалари ва 
мшкеадлари белгилацди. Узбекистан Республикасининг “Таълим 
1
^гриси”даги Крнуни, Кадрлаш тайёрлаш Миллий дастурида ёш 
мутахасисиларнинг тадбиркорлик, ишбилармонлик, ташабускорлик, 
рахобатга чидамли, мустахкам иродавий сифатларни ижобий 
шакллантириш йуллари ва услублари устувор максад этиб белганди.
Хаётимизни хал этувчи мухим масалалари хаторида таълим- 
тарбия тизимини тубдан узгартириш, уни янги замон талаби 
даражасига кутариш, баркамол авлод келжагига дахлдор конун 
лойихалари хам бор.
Келажак авлод хахида хайгуриш, соглом баркамол наелни 
тарбиялаб етиштиришга интилиш бизнинг миллий хусусиятимиздир.
Кишиларни мукаммал, етук инсон булиб шаклланишида ахлий 
кобилят ва нутхий малакалар катта урин тутади. Бола нуткининг 
шаклланиши унинг атроф мухит билан якинрок танишишига асос 
булади. Тор маънода нутх - тип нормаларини эгалламох, яъни 
талаффуз, ургу, суз ишлатишни, ran тузиш хонунларини яхши 
билмок, шунингдек, тилнинг тасвирий воситаларидан хдр хил 
шароитларга мос ва махсадга мувофих фойдалана олиш, ифодали 
Ухиш маданиятини эгаллаш демакдир. Нутх маданиятини эгаллаш 
орхали киши етуклик сари бир хадам ташлаган булади. Инсоният 
умуммаданиятининг катта таркибий кис мини нутх маданияти ташкил 
этади. Маданият нуткнинг фазилатлари дейилганда, унинг тугрилиги, 
анихлиги, мантикийлиги, ифодавийлиги, бойлиги, софлиги кабилар 
тушунилади. Улуг ватандошимиз Абу Наср Форобий (870-950) тугри 
сузлаш, тугри мантихий хулосалар чикаришда мазмундор ва гузал 
нутх тузищда лексикология, грамматика ва мантихнинг ахамияти 
накадар зурлиги хакида шундай дейди: “К,андай хилиб таълим бериш 
ва таълим олиш, фикрни кандай ифодлаш, баён этиш, кандай сураш
з


ва жав об беришга келганимизда, бу хакда билимларнинг энг 
биринчиси жисмларга ва ходисаларга исм берувчи тил хакидаги 
илмлар” 1, - деб хисоблайман.
Бобокалонимиз А.Навоий хам узининг “Мажалос ун - нафоис” 
асарида туркийларда нотиклик санъатининг 10 турини ажратиб 
курсатганлар. 
Демак, 
бундай 
бойликлар 
меросхури 
булган 
фарзандаларимизни гузал ва теран сузлашга ургатиш жуда мухим. 
Бую к адиб уз фикрларини узгартириб шундай денди: “Тил - миллий 
бойлик, тарбия маориф ижодиётида кудратли воситадир”.
Маълумки бола нущни ижтимоий ва биологик омиллар асосида 
эгаллайди, ана шу омиллардан бирининг бузилиши ёки етишмай 
колиши нутк бузилишига олиб келади. У ёки бу дарадажада нутки 
бузилган бола теварак атрофдагиларнинг сует, коррекцией педагогик 
таъсирисиз болалар нущининг хар тарафлама, рухан, жисмонан 
ривожланишини таъминлаш, мактабга тайёрлаш мумкин эмас.
Атокли психолог С.Я.Рубенштейн нуткнинг ахамияти хакида 
куйидаги фикрни билдиради: “Флегинозда булгани каби онтогонезда 
хам нутк дастлабки алока воситаси, шунингдек, номлаш англаш 
воситаси булган булса, кейинчалик нущ шундай куролга айландики, 
унинг ёрдамида инсон уз фикрларини баён этади”2.
М.Б.Межековская фикрича, нущ инсон фаолиятини барча рухий 
к}финишларига жалб килинган: унинг идроки, хотираси, тафаккури, 
тасаввурининг 
ахдокий карашлари 
барчаси 
“нуткдашган’дир. 
Уларнинг нуткий ривожланишини эрта коррекция килиш - умумий ва 
махсус педагогиканинг мухим муаммосидир. Мактабгача ёшдаги 
болаларда нуксонларни уз вактида аникдаш ва коррекция килиш нущ 
шаклланишида сезиларли натижаларга эришиш имконини беради. 
Мактабгача таълим муассасасида болаларни хар тамонлама -
жисмоний, аклий, ахдокий ривожлантириш ишлари, нуткий таълим 
жарайёнида амалга оширилади. Болалар богчаси болаларни мактабга 
тайёрлар экан, биринчи навбатда, уларнинг тугри нущга ургатиш,
1 Абу Наср Форобий 
Фоэил одамлар шахри 
Т.: ^и пувчи, А Кодирий номидаги халк меьроси 
нашрёти, 1993.
2 Рубинштейн С Л. Проблемы общей психологии. - М.: Педагогика, 1990
4


уяарга она тилининг бойликларини имкони борича чукуррок 
«югдариш лоз им.
Бола нущини тулик шаклланиши асосан 6 ёшга тугри келади. Бу 
вшда нущи нормал ривожланаётган бола нуткдаги барча товушларни 
пааффуз этишни, сузларни уз урнида куллашни, уз фикрини 
Уантикий тугри баён этишни мукаммал эгаллайди. Лекин, баъзи 
бОлаларда нущ шаклланишида уз тенгдошларига нисбатан оркада 
КДаиш, нущ бузилишларини турли куринишлари учрайди. Хар бир 
нущ камчилиги узига хос тарзда намоён булиб, у бола 
рнаожяанишига салбий таъсир курсатади. Нутк бузилишига эта 
болаларнинг нущи купинча нормал ривожланишдан оркада колиши, 
ацлий-хиссий сфераларининг такомиллашмаслигига олиб келади; 
болаларни мактабга тайёрлашда бир катор кийинчиликларни 
келтириб чикаради. Болаларда учрайдиган нуткий нуксонлар турли 
шаклларда намоён булади. Баъзи болаларда нущнинг товуш 
томонида 
камчилик 
булса, 
бопщаларда 
нуткни 
тулик 
ривожланмаслиги ёки нущ темпи ва ритмида камчиликлар учрайди.
Нормал ривожланаётган 6, 7 ёшли боланинг умумий ва нутций 
ривожланиш даражаси мактабда таълим олишга маълум жихатдан 
етарли куникмаларга эга булишини курсатади.
Нущ камчилигига эга булган болаларда мактабда таълим олишга, 
савод урганипгга зарур булган нущий куникма ва малакалар етарли 
шаклланмаган булади. Бу эса мактабда таълим олиш, савод урганиш 
жараёнида бир катор кийинчиликлар тугдиради.
Нущ нуксонлари, уларни намоён булишини урганиш тарихдан 
жуда долзарб булиб, бу сохада жуда куп илмий изланишлар олиб 
борилган.
Нущнинг товушлар томонини у^лаштириш учун товушларни 
идрок этиш ва талаффуз килишнинг ривожланиши мухимдир.
Нущца товушларни, сузларнинг фонетик таркибини тугри идрок 
этиш дархол вужудга келмайди, балки бу доимий ривожланиш 
натижаси хисобланади.
Нуткнинг илк ривожланиш даврида бола сузларни умумий яхлит 
идрок этади. Кейинги этапларда эса, ривожланиш натижасида
5


сузларнинг таркибидаги товушларни ажрата бошлайди. Бир вактнинг 
узида фаол лугати ривожланади ва сузларни тугри талаффуз этишга 
урганади. Болада сузлар ва алохида товушларни акустик ва артикуляр 
жихатидан фарклаш шаклланади.
Огзаки 
ва 
ёзма 
нуткдаги 
камчилюслар 
миллий 
тилда: 
З.Г.Габашивили (1959), А.С.Винокур (1961), Р.А.Аязбекова (1971), 
К,К.Карлен (1959), А.Микулсските (1989), Л.В.Савка (1989), 
Л.Муминова (1992), М.Ю.Аюпова (1992) томонидан илмий жихатдан 
урганилган. Муаллифлар огзаки нуткдаги камчиликларнинг келиб 
чикиш сабабларини турлича тал кин киладилар ва бартараф этиш учун 
турли методик курсатмалар берадилар.
Мактабгача 
ёшдаги 
болаларда 
талаффуз 
камчиликлари 
Е.Ф.Собтович (1970) ва М.М.Алексива (1971) ларнинг илмий 
изланишларида хар томонлама тахдил этилган хамда логопедик 
ишнинг мазмуни ишлаб чикилган. 
Бу борада Узбекистонда 
Л.Р.Муминова, М.Ю.Аюпова (1992 йил) ва бопщаларнинг олиб 
борган ишлари алохида эътиборга лойикдир.
Бу ишларнинг барчасида нутк бузилишларининг келиб чикиш 
сабаблари, омиллари, хамда товушлар талаффузидаги камчиликлар ва 
уларни бартараф этишга таъриф берилгандир.
Мазкур монография узбек тили фонетикасининг узига хос 
хусусиятлари, онтогенезда фонематик эшитувнинг ривожланиши, 
мактабгача ёшдаги болалар 
нуткини текшириш методикаси, 
коррекцион - логопедик технологияларнинг мазмунини ёритишга 
хизмат килади.
6



Download 4,43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   42




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish