Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

 
 
 

---

329 
IX БОБ 
НЕРВ СИСТЕМАСИ 
Нерв системаси организмдаги барча ҳаѐтий жараѐнларни 
бошқаради ва организмнинг ташқи муҳит билан алоқасини таъминлайди. 
Нерв системаси ушбу вазифаларни бажаришда эндокрин ва иммун 
тизимлар билан чамбарчас боғланиб, ягона нерв-эндокрин-иммун 
бошқарув системасини ҳосил қилади. Ўрганиш осон бўлиши учун нерв 
системаси шартли равишда марказий ва периферик қисмларга бўлинади. 
Марказий нерв системасига бош ва орқа мия кирса, периферик нерв 
системаси периферик нерв тугунлари, нерв чигаллари, нерв стволлари ва 
нерв охирларини ўз ичига олади. Марказий нерв системаси гистологик 
тузилишининг ўзига хослиги унинг таркибида бириктирувчи тўқиманинг 
деярли бўлмаслигидир. Шу сабабли унинг консистенцияси юмшоқ, 
дирилдоқсимон бўлади. Марказий нерв системасининг тўқимасида 
кулранг ва оқ моддалар тафовут этилади. Кулранг модда нейронлар, 
нейроглия, миелинли ва миелинсиз нерв толаларидан ташкил топган 
бўлса, оқ модда нейроглия, миелинли ва миелинсиз нерв толаларидан 
иборат, унда нейронлар бўлмайди. Марказий нерв системасида оқ модда 
турли ўтказувчи йўлларни ҳосил қилувчи миелинли нерв толаларидан 
ташкил топган. Нерв толаларидан фарқли ўлароқ, ҳар бир ўтказувчи йўл 
ѐ фақат афферент, ѐки фақат эфферент нерв толаларидан иборат бўлади. 
Бош миянинг айрим соҳаларида оқ модда ичида кулранг модданинг 
оролчалари учрайди ва улар ядролар, деб аталади. Кулранг модда бош 
мия ярим шарлари ва миячада ташқаридан қоплаб жойлашади ва 
пўстлоқни ҳосил қилади. Орқа мияда эса кулранг модда ичкарида ―Н‖ 
ҳарфи ѐки капалак шаклида жойлашади, уни ташқаридан оқ модда ўраб 
туради.
Нерв системасини рефлектор фаолиятини морфологик асоси бўлиб, 

---

330 
турли функционал аҳамиятга эга бўлган нейронлар занжиридан иборат 
рефлектор ѐйлари ҳисобланади. Нейронларнинг таналари эса нерв 
системасининг бўлимларида, периферик тугунларда ҳамда марказий нерв 
системасининг кулранг моддасида жойлашади. 
Фаолиятига кўра, нерв системаси организмнинг инсон ихтиѐрига 
бўйсунадиган барча фаолиятларини бошқарувчи соматик ва ички аъзолар, 
қон томирлари ва безлар фаолиятини, яъни инсон ихтиѐрига 
бўйсунмайдиган фаолиятларни бошқарувчи автоном ѐки вегетатив нерв 
нерв системаларига бўлинади.