Луғат. Тузувчилар: Абулқосимов Ҳ. П., Абулқосимов М.Ҳ

 
Бозор
– ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар 
(сотувчилар ва харидорлар) ўртасида пул орқали айирбошлаш 
жараёнида бўладиган муносабатлар йиғиндисидир. 
Бозор иқтисодиёти
– товар ишлаб чиқариш, айирбошлаш 
ва пул муомаласи қонун-қоидалари асосида ташкил 
этиладиган ва бошқариладиган иқтисодий тизимдир. Бозор 
иқтисодиётининг муҳим ва умумий белгилари қуйидагилардан 
иборат: 1) Турли шакллардаги мулкчиликнинг мавжуд бўлиши 
ва тенглиги ҳамда хусусийлик устиворлиги; 2) Тадбиркорлик, 
танлов ва нархлар эркинлиги; 3) Рақобат курашининг 
мавжудлиги; 4) Давлатнинг иқтисодиётга чекланган ҳолда 
аралашуви; 5) Бозорни харидор измига бўйсуниши; 6) 

---

- 54 - 
Корхона ва фирмаларнинг ички ҳамда ташқи шарт-шароитлар 
ўзгаришларга мослашувчанлиги. 
Бозор иқтисодиётига ўтишнинг асосий моделлари: 
I. 
Ғарбий Европа мамлакатлари ва бошқа ривожланган 
мамлакатлар йўли. Бунда бозор иқтисодиётига эволюцион 
ўзгаришлар орқали ўтиб борилади. Классик моделнинг ўзи 
ҳам 3 га бўлинади: А). Социал бозор иқтисодиёти модели 
кўпроқ фуқаролар манфаатини ҳимоя қилиш, узоқ муддатли 
дастурлар 
ишлаб 
чиқиш, 
аҳолининг 
ҳаддан 
зиёд 
табақаланишига йўл қўймаслик, давлат мулки улушининг 
бошқа моделларга қараганда кўплиги (25–30%) билан ажралиб 
туради. Бу модель Германия, Австрия, Скандинавия 
мамлакатларига хос. Б). Аралаш ёки эркин бозор иқтисодиёти 
моделида эса давлат тадбир-корликни ривожлантириш учун 
шароит яратиши, иқтисодиётни тартиблашда устун даражада 
тактик усуллардан фойдаланиш, иқтисодиётда давлат 
мулкининг ҳиссаси (10% атрофида) камлиги, аҳолининг 
табақаланиши, иш ҳақидаги фарқнинг катталиги билан 
ажралиб туради. Бу модельни қўллаган энг типик мамлакат 
сифатида АҚШ ни кўрсатиш мумкин. В). Корпоратив 
иқтисодиёт модели давлатнинг йирик бизнес манфаа-тини 
ҳимоя қилиш, асосий устувор тармоқларни аниқлаб, уларнинг 
ривож-ланишига ёрдам бериш, давлат мулки ҳиссаси камлиги, 
лекин иш ҳақидаги фарқ ҳаддан ташқари катта эмаслиги билан 
фарқланади. Бу ижобий натижалар билан ўтиш Японияда ва 
унинг издошлари бўлган мамлакатларда қўлланилган. II. 
Мустамлакачиликдан озод бўлиб, мустақил тараққиёт йўлига 
ўтиб ривожланаётган Осиё, Африка ва Лотин Америкаси 
малакатлари йўли. Бу йўл мустамлакчиликдан қолган қолоқ, 
анъанавий иқтисодиётдан бозор иқтисодиётига ўтиш йўлидир. 
Бунда бозор иқтисодиётига хос белгилар турли хўжаликлар: 
азалий натурал хўжалик, ривожланиш даражаси, бозор 
муносабатларига тортилиши жиҳатидан фарқ қилишига 
қарамай, трансформация орқали юз беради. Ривожланаётган 
мамлакатларда бозор иқтисодиётига ўтиш: а) бозор 

---

- 55 - 
инфраструктурасини 
яратиш; 
б) 
иқтисодиётни 
барқарорлаштириш; в) саноат тармоқларини (айниқса қайта 
ишловчи) вужудга келтириш орқали юз беради. III
.
Бозор 
иқтисодиётига ўтишнинг собиқ социалистик мамалакатлар 
йўли. Бу мамлактларда давлат мулки ҳукмрон мавқега эга 
бўлиб, иқтисодиёт давлат томонидан марказлашган тарзда 
тузилган режалар асосида бошқарилган. Яратилган маҳсулот 
ҳам давлат томонидан тақсимланган.