Ona tili darslik

grammatik qurilishi belgilaydi. 
Demak,  tilning  tarkibiy  qismlari  sanalmish  tovushlar  tizimi,  lug‘at  boyligi, 
grammatik  qurilishi  o‘zaro  chambarchas  bog‘langan  bo‘lib,  biri  ikkinchisining 
bo‘lishini talab qiladi. Har bir konkret til o‘zining ana shu uzvlari bilan bir butun 
tizimni,  sistemani, til tizimini tashkil etadi. 
 
4-§. Til – taraqqiy qilib,  o‘zgarib boruvchi hodisa 
 
Til  to‘xtovsiz  ravishda  o‘zgarib  turuvchi,  taraqqiy  etib  boruvchi  ijtimoiy 
hodisadir.  Til  taraqqiyoti  jamiyat  taraqqiyoti  bilan  bevosita  bog‘liq.  Tilning 
taraqqiyoti    birinchi  navbatda    uning  lug‘at  boyligida  o‘z  aksini  topadi.  Kishilar 
hayotidagi  o‘zgarishlar,  ilm-fan  va  madaniyatning  taraqqiyoti  leksikani  boyitib 
boradi.  Tilning  tovushlar  tizimi  va  grammatik  qurilishi  esa  juda  sekinlik  bilan 
o‘zgaradi. Buni til tarixini o‘rganish orqaligina sezish mumkin. 
O‘zbek  tili  -  o‘zbek  millatining  tili,  o‘zbek  tili  -  O‘zbekiston 
Respublikasining  davlat  tili.  Davlat  tili  sifatida  o‘zbek  adabiy  tilining  mavqei 

---

 
 
9 
beqiyos  darajada  o‘sdi,  xizmat  doirasi  kengaydi,  lug‘at  tarkibi  boyidi,  fonetik 
tizimi, grammatik qurilishning takomillashuvida katta o‘zgarishlar yuz berdi. 
O‘zbek  milliy  tili  hozirgi  o‘zbek  millatiga  mansub  bo‘lgan  barcha 
kishilarning  umumiy  va  yagona  tilidir.  U  o‘zbek  millatining  shakllanishi  bilan 
bevosita  bog‘liq.  O‘zbek  millati  shakllangunga  qadar  u  urug‘    tili,  qabila  tili  va 
xalq (elat) tili tarzida yashab, rivojlanib keldi. 
O‘zbek  adabiy  tili  ijtimoiy  vazifasining  kengayishi  natijasida  uning  lug‘at 
tarkibida  jiddiy  o‘zgarishlar  ro‘y  berdi.  Tilning  leksikasi  ichki  imkoniyatlar  bilan 
yangi  yasalgan  so‘zlar  va  boshqa  tillardan  qabul  qilingan  so‘zlar  hisobiga  boyib 
borishi  ko‘zga  tashlanmoqda.  Kishilar  ijtimoiy-iqtisodiy  hayotidagi,  xalq 
xo‘jaligidagi,  madaniyat,  fan-texnika  sohasidagi  ko‘pgina  o‘zgarishlar  yangi 
tushunchalarni,  yangicha  munosabatlarni  keltirib  chiqardi.  Bularning  hammasi 
o‘zbek  tili  leksikasining  ko‘pgina  yangi  so‘zlar  hisobiga  hamda  boshqa  tillardan 
o‘zlashtirilgan  so‘zlar  hisobiga  boyishiga  sabab  bo‘ldi.  Masalan:  broker,  diler, 
makler,  kompyuter,  menejer,  fermer,  biznes  va  h.  Ayrim  o‘zbekcha  so‘zlarning 
ma’nosida  o‘zgarishlar  ro‘y  berib,  ular  boshqa  ma’nolarda  qo‘llana  boshladi. 
Masalan:    ishbilarmon  va  tadbirkor  so‘zlari  ilgari  sifat  turkumiga  mansub  bo‘lib, 
belgi  ifodalagan  bo‘lsa,  hozirgi  paytda  bu  so‘zlar  ot  turkumiga  o‘tdi  va  shaxs 
ma’nosini  ifodalaydigan  bo‘ldi.  Bu  jarayonlarning  barchasi  o‘zbek  tili  lug‘at 
boyligini yangi pog‘ onaga ko‘tardi. 
O‘zbek  tilining  fonetik  tizimida,  grammatik  qurilishida  ham  ma’lum 
o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. 
Jumladan, fonetik tizimda, o‘zlashma so‘zlarda o‘zbek tiliga xos bo‘lmagan 
bo‘g‘inning  yangi  turlari  (so‘z  boshida  va  so‘z  oxirida  ikki  yoki  undan  ortiq 
undoshning  qator  kelishi)  paydo  bo‘ldi:  sport,  stol,  traktor,  shkaf,  magistr, 
kongress    kabi. Shuningdek, o‘zlashma so‘zlarda ikki unlining o‘zbek tili uchun 
xos bo‘lmagan ketma-ket kelish holatlari kuzatiladi: aeroport, bionika, geologiya, 
teatr, poema kabi. 
Grammatik qurilishda kelishik shakllari, ayrim ko‘makchilarning ma’nosi va 
vazifasi  kengaydi,  kelishikli  boshqaruv  va  ko‘makchili  boshqaruv  me’yorlari 
belgilandi.  Ot  boshqaruvi  asosida  tuzilgan  so‘z  birikmalari  ko‘proq  qo‘llana 
boshladi.  
O‘zbek  tilining  bundan  keyingi    taraqqiyoti  leksikaning  yana  ham  boyishi, 
grammatik  qurilishning  ichki  qonuniyatlar  asosida  takomillasha  borishi  bilan 
bog‘liq ravishda davom etadi.