Ona tili darslik

3) bo‘g‘iz undoshi. Bo‘g‘iz undoshi faqat bitta h  tovushidan iborat bo‘lib, u 
bo‘g‘iz  bo‘shlig‘ida  un paychalari orasidagi tor oraliqda hosil bo‘ladi  (jadvalga 
qarang).  
E  s  l  a  t  m  a  :    Shuni    aytish  kerakki,    v  tovushining  lab-lab  varianti  ham 
mavjud:    ov,  qovun,  bevosita,  birov.    Shuningdek    f  tovushining  ham  lab-lab 
varianti  bor:    vafo,  puf,  tufurmoq,  juft.  Tilshunos  H.A.Jamolxonov  “lab-tish  v    ni 
lab-lab  v  ning  fakultativ  varianti  deb  qarash  to‘g‘riroq  bo‘ladi”    degan  fikrni 
bildirgan.
5
  
2. Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra undosh tovushlar uch turga bo‘linadi:  
1)  portlovchi  undoshlar  (jami  9  ta)  ikki  nutq  a’zosining  o‘zaro  jipslashuvi  va 
o‘pkadan chiqayotgan havo oqimining ana shu nutq a’zolariga  ma’lum zarb bilan 
urilib, portlab o‘tishidan hosil bo‘ladigan tovushlar bo‘lib, ularga: b, g, d, j (jo‘ja 
so‘zidagi), k, p, t, ch, q  undoshlari kiradi.  Portlovchi tovushlardan b, p undoshlarini 
hosil  qilishda  havo  oqimi  ikki  lab  orasidagi  to‘siqdan,  d,  j  (jajji  so‘zidagi  ),    t,  ch 
undoshlarini hosil qilishda tilning old qismi bilan tishlar va milk orasidagi to‘siqdan,  
k, g    undoshlarini hosil qilishda esa tilning orqa qismi bilan tanglayning orqa qismi 
orasidagi to‘siqdan portlab o‘tadi. Bu undoshlardan ch, j 
  
 (jadval so‘zidagi)  o‘ziga 
xos  murakkab  artikulyatsiyasi  bilan  boshqalardan  ajralib  turadi.  Masalan,  ch 
undoshining  hosil  bo‘lishida  tilning  old  qismi  milkka  taqaladi,  lekin  odatdagi 
portlash yuz bermay, og‘iz bo‘shlig‘iga kelgan havo, asosan,                  sirg‘alib 
chiqadi. Natijada, to‘la bo‘lmagan portlash (t + sh = ch  kabi) qorishiq (affrikativ 
portlovchi  ham  deyiladi)  portlovchini  vujudga  keltiradi.  Qorishiq  j  tovushi    esa 
portlovchi  d    va  sirg‘aluvchi  j  tovushlari  oralig‘idagi  tovushdir,  shuning  uchun 
Juma,   Jahongir so‘zlari rus tilida Djuma , Djaxongir  shaklida yoziladi va  shunday 
talaffuz qilinadi. Shu jihatdan portlovchilar ikki turga ajratiladi.
 
a) sof portlovchilar: b, g, d, k, p, t, q; 
b) qorishiq portlovchilar: ch, j (jahon)