“transport tizimlari va inshoatlari” kafedrasi “Qurilish materiallari va buyumlari”

 
2. METALLARNING ChUZILIShDAGI MUSTAXKAMLIGINI ANIKLASh 
Umumiy ma’lumot: 
Metallar bino va inshootlar barpo etishda eng muxim 
materiallardan biri xisoblanadi. Shuning uchun ular qurilishda juda ko‘p ishlatiladi. 
Quyidagi rasmda ularning turlaridan ba’zi namunalar ko‘rsatilgan.
Ma’lumki metallarning eng muxim mexanik xossalaridan biri ularning 
mustaxkamligidir. Metall konstruksiyasiga qo‘yilgan tashqi kuchlarning ta’sir etish 
xarakteriga qarab metallarning mustaxkamligi cho‘zilishdagi, sikilishdagi, egilishdagi 
xollardagilarga ajratiladi.
M a t ye r i a l va a s b o b – u s k u n a l a r:
Plastik namunalar. R-5 yoki IM-
4R tipidagi universal mashina. 0,01 aniqlikdagi mikrometr 0-25 mm. 0,05 mm aniklikdagi 
shtangensirkul.
T a j r i b a n i b a j a r i sh t a r t i b i.
1. Plastik materiallarni tekshirish asbob-uskunalari bilan tanishish.
2. Plastik materiallarning cho‘zilishga mustaxkamligini tekshirish.
3. Ish xakida xisobot tuzish.
Metallarning cho‘zilishdagi mustaxkamligini sinash amalda ko‘p tarqalgan bo‘lib, 
bunda ularning elastikligi va plastikligini xam aniqlash mumkin. Buning uchun ma’lum 
o‘lchamdagi (
jadval)
maxsus namunalar tayyorlash kerak (
rasm
). 
76 
Jadval 
Namuna 
raqami 
d
0
 
l
0
=5·d
0
 
l
0
=10·d
0
 
l 
D 
D
1
 
h
1
 
h
2
 
α 

---

1 
25 
125 
250 
45 
30 
25 
25 
l + 2(h
1
+h
2
) 
2 
20 
100 
200 
36 
24 
20 
20 
3 
15 
75 
150 
28 
18 
15 
15 
4 
10 
50 
100 
20 
12 
10 
10 
5 
8 
40 
80 
16 
10 
8 
8 
6 
6 
30 
60 
13 
8 
6 
6 
7 
5 
25 
50 
10 
6 
5 
5 
Rasm: Quvvati 50 tonna bo‘lgan, 
cho‘zuvchi mashina. 
1— vint; 2—gayka; 3—chervyak; 4 va 
5—qistirgichlar; 5—namuna; 7,8,9,10—
kucho‘lchagichning richak sistemasi; 
11—ko‘rsatgich; 12—pastki qistirgichni 
o‘rnatish dastagi; 13—posangi, Ǫ—vint 
kuchini to‘g‘irlovchi siljiydigan yuk. 
 
 
Rasm. Metallarning 
cho‘zilishdagi 
mustaxkam-ligini 
sinashda ishla-tiladigan 
namuna
. 
 
 
 
Tayyorlangan namuna sinash mashinasining qisqichlari orasiga maxkamlanadi. 
Shundan so‘ng mashina yurgizilib, asta-sekin ortib boruvchi kuch ta’sirida namuna 
cho‘zila boshlaydi. Kuch ma’lum miqdorga yetgach, namunaning biron yeri ingichkalanib 
bo‘yin xosil bo‘la boshlaydi va so‘ngra u uziladi.
Quyidagi rasmda kam uglerodli po‘lat namunalarini cho‘zilishga sinashda xosil 
bo‘ladigan deformatsiya egri chizig‘i keltirilgan. Diagrammadan ko‘rinib turubdiki, 
sinashning boshlang‘ich davrida (O
–
A qismida) namunaning absolyut uzayishi (Δ L) 
qo‘yilgan kuchga proporsional ravishda ortib boradi.

---

Rasm. Kam uglerodli po‘lat namunalarning 
cho‘zilishda deformatsiyalanish diagrammasi 
→
Δ L 
 
 
Uzaytirishdagi kuchlanish proporsionalik qonuni bilan quyidagi formuladan 
aniklanadi: