Denov tadbirkorlik va pedagogika

Tayanch iboralar: menejment, tarixiy sharoitlar, ilmiy maktablar, xorijiy 
modellar, Amerika modeli, Yaponiya modeli, O’zbek modeli 
 
1.1. Menejmentning tarixiy shart-sharoitlari 
 
Boshqaruv odamlar bilan birga paydo bo‘lgan. U mehnatni taqsimlanishi va 
kooperatsiyalanish jarayonida faoliyatning mustaqil turiga ajralgan. Bu 
odamlarning ijtimoiy ishlab chiqarishdagi faoliyatini tashkil qilish va
muvofiqlashtirish zarurligi bilan asoslangan. Bunda ulardan birlari rahbar, ya‘ni 
boshqaruvchilar, boshqalari esa ularning tobelari, ya‘ni boshqariladiganlar 
bo‘ladilar.
Boshqaruv muammosini birinchi bo‘lib hal qilishga qadimgi misrliklar 
kirishganlar. 6 mingga yaqin yillar oldin ular odamlar faoliyatini maqsadga 
yo‘naltirilgan holda tashkil qilish, uni rejalashtirish va natijasini nazorat qilish 
zarurligini tan olganlar, hamda boshqaruvni markazlash-tirmaslik haqida masalani 
qo‘yganlar. 
Eramizga qadar 20 asrda Misrga qo‘shni Vavilonda podshoh Xammurapi 
boshqaruv va nazorat qilish zaruriyati uchun sopol jadvallardagi hujjatlar va 
guvohlik ko‘rsatmalarini qo‘llagan, amaldor shaxslar tomonidan javob-garlikni o‘z 
tobelariga o‘tkazishga yo‘l ko‘ymaslikni tan olgan, ish haqi darajasini qonunan 
belgilagan. 
Eramizga qadar uchinchi ming yilliklar bilan sanalangan sopol jadvalchalarga 
tijorat bitimlari haqidagi ma‘lumotlar va qadimgi SHumeriya qonunlari yozilgan, 
bu ham u yerda boshqaruv amaliyoti mavjudligidan darak beradi. 
Boshqaruvga antik davrda ham ma‘lum ulush qo‘shilgan, bizning eramizdan 
400 yil avval Suqrot boshqaruvning universalligi tamoyili shakllantirgan. Uning 
zamondoshi Eron shohi Kir odamlarni harakat qi-lishga undashnini, ya‘ni 
motivatsiyani maxsus tadqiqot qilish zarurligi haqidagi g‘oyani ilgari surgan. U 
yana boshqaruv axborotlarini ishlab chiqish va rejalar tuzish muammosini ham 
ko‘rib chiqqan. Biroz keyinroq Gretsiyada mehnat operatsiyalarini bajarish va 
ularning bir maromdaligini ta‘minlash usullari bilan shug‘ullanganlar. Platon 
ixtisoslashish tamoyilini shakllantirgan. 
Eramizdan avvalgi 325 yilda Iskandar Zulqaynayn birinchi marta jangovar 
harakatlarni boshqarish markazi sifatida shtabni tashkil qilgan.
Menejmentni paydo bo‘lishi quyidagi asosiy sharoitlar bilan bog‘liq: 

---

6 

Mashinali ishlab chiqarishni rivojlanishi, boshqaruvchiga talablarni 
o‘sishi, mulk egasi va tadbirkorni boshqaruvning o‘sib borishga qiyinchiliklarini 
bartaraf qilishga qodir emasligi; 

Bozor sub‘ektlarining katta miqdorini vujudga kelishi, hajmini o‘sishi va 
bozor aloqalarini kuchayishi; 

Boshqaruvga kasbiy yondashuv zarurligini asoslab beruvchi raqobatni 
o‘sishi va bozor iqtisodiyotining barqarorligi; 

Yirik korporatsiyalarni paydo bo‘lishi va shunga ko‘ra faqat xodimlarning 
maxsus apparati bajarishi mumkin boshqaruv ishlari hajmi va murakkabligini 
ko‘payishi,. Xuddi korporatsiyada menejment mulk egasi- tadbirkorning o‘zini o‘zi 
boshqarishidan butunlay ajraladi; 

Mulkni aktsiyadorlar o‘rtasida jamlanishi, buning natijasida aktsiyadorlik 
sarmoyasini boshqarishning yangi vazifalari paydo bo‘ladi; 

Tadbirkorlarni 
sanoat 
inqilobi 
davrida 
yaratilgan 
texnikaning 
afzalliklaridan foydalanishga harakat qilishlari; 

Ijodiy, sho‘‘baiquvchan odamlar guruhlarining ishni samarali bajarish 
usullarini yaratish istagi.