Namangan davlat universiteti ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

O’rta  Osiyo  va  O’zbekistonda  suvdan  foydalanish.  O’rta  Osiyo    Dunyo 
okeani  bilan  bog’lanmagan  berk  xavza  bo’lib,  Yer  yuzida  suv  yetishmaydigan 
qurg’oqchil  zona  hisoblanadi.  O’rta  Osiyoning  tekislik  qismida  bug’lanish  yillik 
yog’in  miqdoridan  ko’p  va  suv  oltinga  teng  deb  baholanadi.  O’rta  Osiyoning  yer 
usti  va  yer  osti  suv  resurslari  cheklangan va oqilona foydalanishni talab qiladi. Ikki 
asosiy  daryo  -  Sirdaryo  va  Amudaryoning  suvlari  deyarli  to’liq  o’zlashtirilgan  va  
yer  osti  suvlari  ham  tobora  ko’proq  ishlatilmoqda.  Suvlarning  ifloslanishi 
muammosi    ichimlik  suvlarining  yetishmasligini  yanada  keskinlashtirdi.  Daryolar 
suvining  sug’orishga  ko’plab  ishlatilishi  Opol  dengizining  qurishiga  sabab 
bo’lmoqda. 
O’zbekiston  Respublikasi  yirik  sug’oriladigan  dehqonchilik  rayonlaridan  biri 
hisoblanadi.  Suv  resurslari  O’zbekiston  va  butun  O’rta  Osiyo  mintaqasining 
rivojlanishini  belgilovchi  eng  muhim  omil  hisoblanadi.  Qadimda  bu  katta  hududda 
mehnat  va  mo’l  suv  talab  qiladigan  ekinlar-paxta,  sholi  yetishtirib  kelingan. 
O’zbekiston  yerlari  asosan  Amudaryo,  Sirdaryo,  Zarafshon,  Qashqadaryo, 
Surxondaryo,  CHirchiq  va  Oxangapon  daryolari  suvlari  bilan  sug’oriladi. Daryolar 
suv  oqimini  tartibga  solish  uchun  respublikada  50  dan  ortiq  suv  omborlari 
qurilgan.   

---

2002-2004-yillarda  O’zbekistonda  o’rtacha  55,1  km
3
  suvdan  foydalanilgan. 
SHundan  yer  osti  suvlari  0.5  km
3
ni  tashkil  qilgan.    Mavjud  ishlatiladigan 
suvlarning  90,2%  sug’orishga,  xo’jalik-ichimilik  maqsadlarida  6,1%,  2.2  % 
sanoatga, 1.5% baliq xo’jaligiga  sarflangan  (16-ko’rgazma).   
Respublikada  shaharlar  aholisining  89%(Toshkentdan  tashqari)  va  qishloq 
aholisining  64,5%    markazlashgan    vodoprovod  suvlari  bilan  ta’minlangan.  2004 
yili  kommunal  vodoprovodda  suv  sifatining  kimyoviy  ko’rsatkichlar  bo’yicha 
namunalarning  16,3%,  biologik  ko’rsatkichlari  bo’yicha  5,5%  normativlarga 
to’g’ri  kelmagan.  SHaharlar  aholisining  54%  va  qishloq  aholisining  3% 
markazlashgan  kanalizatsiya  sistemasi bilan  ta’minlangan  xolos(22). 
Suvlardan  isrofgarchilik  bilan  foydalanish  natijasida  sug’oriladigan  maydonlar 
4,2  mln.  gektarga  yetganida  mavjud  ishlatiladigan  suv  zahiralarining  tugashi 
kuzatiladi.  Respublikada  yer  osti  suvlarining  95  ta  konlari  mavjud  bo’lib,    hozirda 
yer osti suvlari  imkoniyatining  52 foizi  ishlatilmoqda.   
Suv  resurslari  qurg’oqchil  O’zbekistonda  hayotiy  muhim  ahamiyatga  ega. 
O’zbekistondagi  CHirchiq  va  Oxangarondan  tashqari  barcha  daryolar 
transchegaraviy  hisoblanadi.  O’zbekistonda  ehtiyojlar  uchun  ishlatiladigan  suvning 
8%  mamlakat  hududida,  92%  qo’shni  mamlakatlar  hududida  shakllanadi. 
Daryolarning  oqimi davlatlararo  kelishuvga  ko’ra o’zaro taqsimlanadi.  
Suvlarning  ifloslanishi  ham  dolzarb  ekologik  muammolaridan  biri  hisoblanadi. 
O’zbekistonning  asosiy  daryolari  Qirg’iziston,  Tojikiston  va  Turkmaniston 
hududlaridan 
ifloslanib 
keladi. 
Daryolar 
suvi  chorvachilik  komplekslari, 
kommunal-maishiy  oqovalar,  sanoat  oqovalari  va  katta  hajmda  kollektor-drenaj 
suvlari  bilan  ifloslanadi.  O’zbekistonda  ifloslangan  suvlarning  78%  sug’oriladigan 
yerlarda  vujudga  keladi,  18%  sanoat  hissasiga  va  4%  kommunal  xo’jalikka  to’g’ri 
keladi(17-ko’rgazma).  Eng  ko’p  suvlar  dalalarda  ishlatiladigan  kimyoviy 
birikmalar,  pestitsidlar  va boshqa zaxarlar bilan  ifloslanadi.    
Sanoat  oqovalarining  80%  Toshkent,  Farg’ona,  Navoiy  va  Samarqand  viloyati 
sanoat korxonalari  hissasiga to’g’ri keladi.   

---

Kommunal-maishiy  oqovalarining  50%  dan  ortig’i  Toshkent  va  Samarqand 
viloyatlari  hissasiga  to’g’ri keladi.  
Suvlarga  pestitsidlar  va  zaharli  kimyoviy  birikmalarning  ko’plab  tushishi 
natijasida  respublikaning  ayrim  hududlarida  ichimlik  suvi  muammosi  keskinlashib 
ketdi.  Ayniqsa,  Qoraqalpog’iston  Respublikasi  va  Xorazm  viloyatida  ichimlik  suv 
sifatining  yomonligi  kasalliklarning  ortishiga  olib  keldi.  Buxoro  va  Qashqadaryo 
viloyatlarining  qishloq  aholisi  yaxshi  sifatli  suv  bilan  nisbatan  kamroq 
ta’minlagan.   
Oxirgi  yillarda  yer  osti  suvlari  sifatining  yomonlashuvi  kuzatilmokda. 
Farg’ona-Marg’ilon  sanoat  rayonida  neftь  mahsulotlari  va  fenollar  bilan  yer  osti 
suvining  ifloslanishi  PDK  dan  yuz  barobargacha  ortganligi  qayd  qilingan. 
Toshkent  viloyatida  ham  yer  osti  suvlarining  mahalliy  o’ta  yuqori  ifloslanishi 
kuzatiladi.  Respublika  bo’yicha  ifloslangan  oqava  suvlar  xajmi  yiliga  150  mln.  m
3
 
ni  tashkil  qiladi.  2004-yili  kollektor-drenaj  suvlari  oqimi  23478  mln.  m
3
ni  tashkil 
qilgan.   
 O’zbekiston  Respublikasida  suvlardan  oqilona  foydalanish  maqsadida  ilg’or 
chet  el  texnologiyalari    joriy  qilinmoqda.  Tomchilab  sug’orish,  suvlardan  takror 
foydalanish,  suv  hisoblagichlarini  o’rnatish,  oqovalarni  tozalash  shular 
jumlasidandir.  Suvdan  foydalanuvchilar  assotsiatsiyalari  faoliyat  olib  bormoqda. 
Suv  havzalariga  tushadigan  sanoat  oqovalari  keyingi  besh  yil  ichida  ikki  yarim 
marta  kamaygan.  Suvlarni  me’yoridan  ortiq  ifloslaganligi  uchun  jarima  va 
to’lovlar  belgilangan.  O’zbekiston  Respublikasida  suvdan  foydalanish  maxsus 
«Suv  va  suvdan  foydalanish  to’g’risida".  (6  may.  1993  y.) qonuni asosida amalga 
oshiriladi.  Ushbu  qonuni  takomillashtirish,  suvdan  foydalanish  to’g’risida 
qo’shimcha  qonunlar,  birinchi  navbatda  «Ichimlik  suv  to’g’risida»gi  qonun  qabul 
qilinishi  zarurdir.  Suvlardan  oqilona  foydalanish  va  suv  havzalarini  ifloslanishdan 
saqlashni  ta’minlashda  keng  jamoatchilikning  ishtiroki,  ekologik  ta’lim  va 
tarbiyani  rivojlantirishning  ahamiyati  kattadir.