Ma’ruza matni pedagogika instituti Tarix fakulteti talabalari uchun “Tarix o'qitish metodikasi” fanini o’rganishda yordamchi ma’ruza matni bo’lib, unda mazkur fanning dolzarb muammolari yoritilgan

 
MAVZU: Tarix o’qitishda o’lkashunoslik materiallaridan  foydalanish. 
 
 
REJA: 
 
1. 
Tarix darslarida tarixiy o’lkashunoslikning o’rni. 
2. 
Tarix  o’qitishda  o’lka  materiallarining  tutgan  o’rni  va  undan  foydalanish 
metodlari. 
3. 
Tarixiy o’lkashunoslikning ahamiyati. 
4. O’zbekiston hududidagi tarixiy durdonalar. 
 
 
TAYANCH  TUSHUNCHALAR 
O’lkashunoslik  turlari:  ilmiy  yoki  davlat  o’lkashunosligi,  jamoat  o’lkashunosligi,  muzey 
eksponatlari, o’lkashunoslikning asosiy manbalari va metodologiyasi. 
 
 
O’rta    Osiyo    eng    qadimgi    madaniyat markazlaridan     hisoblanadi.    O’zbeklar   shu 
o’lkaning    qadimgi    xalqlaridan    biri    bo’li,  ko’hna  va  boy  tarixga  egadir.    Ularning  O’rta 
Osiyodagina  emas,  balki  jahondagi  davlatlar ijtimoiy – iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida 
tutgan    o’rni  ham  salmoqlidir.  O’zbekistonning  mustaqil  davlat  deb    e'lon  qilinishi  
respublikamizning    bugungi    kunigina  emas,  balki  istiqbolini    ham  belgilab  beruvchi  asosiy  
omildir.  O’zbekiston  Respublikasining istiqlol yo’li  avlod – ajdodlarimizning  tarixiy an'analari  
va  ma'naviy    boyliklariga    suyangan  holda    tanlab  olindi.  Zotan,  mustaqillik  yo’li  O’zbekiston 
xalqlarining tarixiy an'analari va ma'naviy boyliklarini  qayta  tiklovchi,   Yangi mazmun bilan 

---

boyituvchi yo’ldir. Bu esa tarix o’qitishni  milliy asosga qurishni, xalqimizning mehnatsevarlik,       
hamkorlik,  do’stlik,  insonparvarlik,        ozodlik      va      mustaqillik,  ma'rifatparvarlik      kabi   
an'analari,      imon,  insof,  mehr  –  oqibat,  or-nomus,    kattaga  hurmat,  kichikka  izzat,    Vatanga 
hamda  xalqqa  sadoqat  kabi    olijanob    fazilatlarini    chuqur    o’rganishni  asosiy    vazifa    qilib  
qo’yadi.   Respublikamiz mustaqillikka      erishgach, respublikamiz maktablarida  O’zbekiston  
tarixining    mukammal  o’rganilishi  va  o’qitilishi  o’quvchilarning  mamlakatimiz  xalqi  tarixi  
rivojlanishining  umumiy  qonuniyatlarini  bilib  olishlari  uchun  ham  qulay    sharoit    yaratadi,  
ularni  vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga yordam beradi. 
Tarix  fani  dasturida  o’lkani  o’rganish, tarixiy   o’lkashunoslik   ishlari    natijasida to’plangan  
materiallardan    dars    va    darsdan  tashqari  mashg’ulotlarda    foydalanishga    ham  o’rin  berilgan.  
Ilg’or  o’qituvchilar  tajribasi  va  bu  tajribalardan      kelib      chiqadigan      xulosalar  O’zbekiston 
tarixini  o’rganishda  o’lka  tarixi  va  mahalliy  materiallaridan  foydalanish  o’quvchilar  bilimini 
kengaytirishi va chuqurlashtirishni tasdiqlaydi. 
Tarix      o’qitishda      tarixiy      o’lkashunoslik  materiallaridan    foydalanish  muhim    talablardan 
birini,    ya'ni    o’qitishni    xayot    bilan, mustaqillikning rivojlanishi bilan bog’lab olib borish  
haqidagi    tamoyilni  anglab  oshirishga yordam beradi. 
O’lka    materiali    tarix    kursidagi    tarixiy  dalillarni  voqea  va  hodisalarni  oydinlashtirish,  ular 
haqida  o’quvchilarda  aniq    tarixiy  tasavvur  paydo      qilishga      yordam      beradi,      o’qitishning 
samaradorligini   oshiradi,   darsda   tarixiy o’tmishni «jonli tarzda idrok etish» uchun o’ziga xos 
psixologik holatni yuzaga keltiradi, o’quvchilar  uchun  yaqin,   tanish  va  tushunarli dalillarni 
tahlil qilih imkonini beradi. 
O’lkashunoslik    to’g’risida    to’xtaladigan bo’lsak, o’lkashunoslik 3 ga bo’linadi. 
1. 
Ilmiy, ya'ni davlat o’lkashunosligi; 
2. 
Jamoat o’lkashunosligi; 
3. 
Maktab o’lkashunosligi; 
Har uchala turi bir – biri bilan chambarchas bog’liq bo’lib, bir – birini to’ldiradi. 
Davlat  o’lkashunosligi  bilan  Respublika  tarixiy  va  madaniy      yodgorliklarni  muxofaza  qilish 
hamda  ulardan  foydalanish  qo’mitasi,  muzeylar,  Respublika  Fanlar    Akademiyasi    qoshidagi  
tarix, arxeologiya ilmiy – tadqiqot instituti shug’ullanadi. 
Jamoat  o’lkashunosligi   qishloq,  ovul,  qo’rg’on, tuman,   shahar   va   viloyat   hududidagi   
tarixiy obidalarini   saqlash,  asrash  ishlariga   boshchilik qiladi.  Odamlarning etnogenezi va urf 
– odatlarini o’rganadi. 
Maktab  o’lkashunosligi  esa  maktabda  bevosita  tarix  o’qituvchilari    rahbarligida    tuziladi.  
Maktab  o’lkashunosligi  tarix      fanlaridan  olgan  bilimlarni  oydinlashtiradi,  kengaytiradi  hamda 
har xil fanlarning o’zaro aloqalarini ta'minlaydi. 
Maktab  o’lkashunosligi  tarixiy  obidalarni  saqlash  va  himoya  qilish,  qadimiy  manzilgohlarni 
topishda  ham  katta  yordam  beradi.  U  o’qituvchilarga  sinchikovlik,  tirishqoqlik,    tevarak  – 
atrofga      havas  bilan  boqish,  tadqiqotga  qiziqish,  Vatanni  sevish  va  uni  ardoqlash  hislari 
shakllantirib  boradi.  Darhaqiqat,  maktab  o’lkashunosligi  o’quvchilarda  o’z  Vataniga  mehr 
uyg’otish bilan birga ularni estetik ruhda tarbiyalashga ham munosib hissa qo’shadi. 
II.  Tarix  darslari  va  darslardan  tashqari mashg’ulotlarda o’lka materialining tutgan o’rni tarix 
dasturi  talablari  bilan  va  mahalliy  materialning  mohiyatiga  qarab  belgilanadigan  o’lka 
materiallari asosan 2 turga bo’linadi. 
1. Tarix dasturi va darsliklarga kiritilgan, Vatan tarixini o’rganish uchun eng muhim voqealarga 
doir    materiallar.    O’lkashunoslik  materialining    bu  turidan    foydalanish    o’quvchilarga    
umumiy  tarixiy mavzularni  mahalliy  o’lka  tarixi  bilan  bo’lab o’rganish  imkoniyatini  beradi.  
Masalan,      9  –  sinfda  «Birinchi  jahon  urushi»  to’g’risidagi  mavzuni  «Jahon  tarixi»        fanidan    
o’tayotganda,    o’sha    davrda O’zbekistonda,  xususan  mahalliy  o’lkada  ijtimoiy, iqtisodiy, 
siyosiy   ahvol,   urushga   munosabat to’g’risidagi dalillarni keltirish joiz. 
2.  Tarix  dasturi  va  darsliklarga  kiritilmagan,  ammo  tarixni  o’rganishda  ta'lim  –  tarbiyaviy 
jihatdan  juda  muhim  o’quvchilarni  mustaqil  va  ijodiy  ishlashga  o’rganishning  muhim  vositasi 

---

bo’lib    xizmat  qiladigan  binobarin,  qo’shimcha  ravishda  kiritilishi  zarur  bo’lgan  o’lka  
materiallari.   O’lka  materiallarining   bu turidan: 
A)  
Vatan  mikyosidagi  voqealarda  o’lkaning  tutgan  o’rnini  ko’rsatish  maqsadida 
foydalaniladi.  Masalan,  «Vatan  urushining  tugashi»  mavzusini      o’qituvchi  o’z  shahri    yoki  
kqshlog’iga    urushdagi    g’alabaning    kirib  kelishi,  uning  katta  ahamiyat  kasb  etganligi  bilan 
yakunlaydi. 
B)      Mahalliy   material    umumiy    tarixiy hodisalarni oydinlashtirishga xizmat qiladi. 
V)   
 O’  lka    materiallari    o’quvchilarga      umumiy  tarixiy    jarayonlar    va    qonuniyatlarni  
tushuntirishda asosiy dalil bo’lib xizmat qiladi. 
G)   
O’ka  materiali  tarixni      zamonga  bog’lab  tushuntirishda  mustaqillikning  afzalliklarini 
hayotiy  misollarda,    ishonarli  tarzda  ko’rsatib  berishda  muhim  vosita    bo’lib    xizmat    qiladi.  
Masalan,    o’qituvchi  respublikamizning  sobiq  ittifoq  tarkibida  bo’lgan  davridagi  salbiy 
tomonlarini gapirib, o’lkamizda mustaqillikning afzalliklarini isbotlab beradi. 
Tarix o’qitishda o’lka materiallaridan quyidagi usullar yordamida foydalaniladi. 
1. 
Mahalliy  o’lka  materiali  asosida  maxsus darslar   o’tkazilib, o’quvchilarning   umum 
tarixiy    mavzular    bo’yicha     bilimlari kengaytiriladi va to’ldiriladi. 
2. 
O’lka materiali umumtarixiy mavzuning uzviy qismini   tashkil   etishi,   mavzu   ichidagi 
masalalarning birortasini yoritish uchun asos qilib olinishi mumkin.  
3. 
O’lka     materiali     o’qituvchi     bayonini aniqlashtirish,    uning   ishonchli    bo’lishini 
ta'minlash,   tasdiqlash  yoki  to’ldirish  uchun xizmat qiladi. 
4. 
O’lka  materiali  asosida  dars  jarayonida  va darsdan  tashqari    mashgulotlarda, ayniqsa 
o’lkashunoslik   to’garaklarida   o’quvchilarning mustaqil ishlari tashkil etiladi. 
Shunday   qilib,   tarix   o’qitishda   o’lka materialidan  foydalanish  o’quvchilarga  yaqin, tanish 
va tushunarli bo’lgan materiallarni tahlil qilish   va umumlashtirish hamda ular haqidagi mavjud  
tasavvurlarini    ishga    solishga    yordam  beradi,    ularning    darsdagi    bilish    faoliyatini  yanada 
faollashtiradi,         o’qitishning samaradorligini oshirishga yordam beradi. 
Tarix   o’qitishda   o’lka   materiallaridan foydalanish  afzalligining   sabablaridan  biri shuki,  
dars  asosan  ko’rsatmali  metodga,  o’lka muzeylari,   tarixiy   joylar   va   tarixiy yodgorliklarga 
asoslanadi.  Shuningdek,  to’la  yoki  qisman  o’ka  materiali  asosan      o’tkaziladigan  darslarda 
o’quvchilarning  o’qituvchi  rahbarligida  o’lkani    mustaqil    o’rganish    asosida    tayyorlagan 
ma'ruzalari  eshitiladi.  O’qituvchi  bosh  bo’lib o’quvchilar  to’plagan  va  tartibga  solgan  o’lka 
materiallaridan  darsda  foydalanish  sinfdan tashqari o’lkashunoslik    ishlarini  bilan darslardagi 
o’lkashunoslik  mazmunini bog’laydi.