|
§3
71
71
71
71
Қ агти қли к,
(М о о с)
71
и.
V.
71
71
£
71
71
71
7!
71
ш
71
7\
71
Ишкдланиш, RH
71
и.
и.
V
71
'А
71
7\
71
71
Л
71
Э8
71
71
Кислота га чи -
дамлилик, n y h i
71
и.
и.
71
71
71
71
71
7\
71
Л
71
И
71
Емирилиш га
чидам лилик
71
и.
71
71
£
71
71
71
71
7\
Я
71
71
в в
ВШ
22
нинг бошланғич сифатини сакутб қолишлигини таъминлаши ло-
зим, шунингдек у давлат стандарти талабларини ҳам қониқтири-
ши керак. Шу билан бирга қурилиш ашёларининг хоссалари улар
ни ишлаб чиқариш технологиясига мос бўлмоғи лозим. Масалан,
оддий ғишт териш учун тайёрланган цемент қоришма ўзининг қулай
жойланувчанлиги, қуюқ-суюк,лиги билан амалда ишлатишга мос-
лаб ишланади. Ашёларнинг механик хоссалари деганда, ташқи куч
таъсирида уларнинг эгилишга, букилишга, сиқилишга бўлган қар-
шилигини тушунмоқ лозим. Бун га мустаҳкамлиги (сиқилишга, чўзи-
лишга, эгилишга, ишқаланишга, зарбга, буралишга), қаттикдиги,
деформацияланиши, мўртлиги, юмшоқлиги, оқувчанлиги, сил-
жиши, киришиши ва ҳоказолар киради.
Ашёга кимёвий зарарли муҳит таъсир этганда реакция жараё-
нига ва бузилишига қаршилик кўрсатиши унинг кимёвий хосса
ларини ифодалайди. Масалан, ашёларнинг туз, кислота, ишқор ва
уларнинг эритмалари таъсирига чидамлилиги. Булардан ташқари,
қурилиш ашёларининг биологик хоссалари, уларни замбуруғлар,
микроорганизмлар, ҳашаротлар таъсирига чидамлилигини ифода
лайди. Айрим ҳолларда қурилиш ашёларига юқоридаги барча му-
ҳит ва кучлар мунтазам равишда ёки вақти-вақти билан таъсир
этиши мумкин. Бундай шароитда ишлатиладиган ашёлар комплекс
синовлардан ўтказилиб, қўйилган сифат баҳосига кўра қўллашга
тавсия этилади.
Комплекс синовда ашёлар тажрибахона шароитида чидамли-
ликка, деформацияланишга, ишқаланишга ва иссиққа бардош-
лиликка ҳамда бошқа хоссаларга синаб кўрилади. Қурилиш ашё
лари ва буюмларнинг хоссаларини ўрганишда асосий ўлчам бир-
ликлари тўғрисида мукаммал тассавурга эга бўлмоқ керак. Ашё
ларнинг узунлиги, эни, қалинлиги ва бўйи — миллиметр, санти
метр ва метрда ифодаланади. Юза майдони, ашёнинг ёки буюм-
нинг кесими — см2 ва м2. да, ҳажми — см3, литр, м3. да, оғирлиги —
грамм, килограмм ва тонна билан ифодаланади. Бу ўлчам бирлик-
лари Халқаро ўлчам тизими (СИ) ва стандартлар талабига мосдир.
Агар ашё ҳажми фақатгина абсолют зич моддадан ташкил топ
тан бўлса, унинг зичлиги шу модда зичлигига (р) тенг бўлади. Ак-
сарият ашё ҳажмининг бир қисми ғоваклардан ташкил топади, у
ҳолда унинг зичлиги ашёдаги ғоваксиз моддалар зичлигидан кам
бўлади. 2.1-расмда ашё ҳажмини ташкил этувчи қатгиқ моддалар
(V3), ғовакларидаги сув (V.) ва ҳаво ҳажми (V^) бўлакларга бўли-
23
ниши тасвирланган. Ашё зичлигининг
(р) ундаги ғоваксиз моддалар зичли-
гига ( p j нисбати, унинг ўртача зич-
лигини (
d)
ифодалайди:
d
=
Р / Р , -
Ғовак ва сочилувчан ашёларда
d< 1, зич ашёларда эса d = l бўлади.
Зич хом ашёларни майдалаб катта
куч билан зичланса ҳамда барча суюқ
2 . 1 -р а с м .
говак ашеларнинг
зичлигини ифодаловчи схема.
моддалар қатгиқ ҳолатга аиланганда
уларнинг зичлиги камаяди. Сочилув
чан ашёларнинг зичлигини аниқлаш-
да, унинг ҳажми заррачалар орасидаги ғоваклар билан ўлчанади ва
уни сочилувчан зичлик деб аталади. Намлиги юқори ашёнинг зич
лиги ҳам юқори бўлади. Ашё зичлиги орқали турар жой бинолари
деворларининг иссикдикни сақлаш даражаси, юк кўтарувчи ма-
шиналарнинг имкониятларини ҳисоблаш мумкин.
Ғоваклик. Ашёдаги майда бўшлиқлар
ғоваклар
деб аталади. Ғо-
ваклар қаво, газ ёки сув билан тўлган бўлади. Ашёдаги ғоваклар
ҳажмининг шу ашё тўла қажмига бўлган нисбати унинг ғоваклиги-
ни ифодалайди:
Ғ =
( 1 - р о/р)-100% = (l-r f)-1 0 0 % ,
бунда,
Ғ0 —
ғоваклик, %;
р0 —
ҳажмий оғирлик, кг/м3; р — зич
лик, кг/м 1;
d —
ўртача зичлик.
Ғоваклик ва зичлик ашёнинг асосий хоссаларини ифодаловчи
кўрсаткичлардир. Улар орқали ашёнинг м’устаҳкамлиги, ҳажмий
оғирлиги, намланувчанлиги, иссиқлик ўтказувчанлиги, совуққа
чидамлилиги ва бошқа хоссалари тўғрисида фикр юритиш мумкин.
Ашёдаги ғоваклар ўлчами 1—2 мм. дан катта бўлса, у ҳолда улар
бўшлиқ деб аталади.
Ғоваклар табиий ҳолда ёки уларни тайёрлаш жараёнида ҳосил
бўлади. Ғовакларнинг катта-кичиклиги ва тузилиши ҳар хил. Кат-
та-кичиклигига қараб улар микро ва макроғовакларга бўлинади. Ўта
майда микроғоваклар фақат электрон микроскоплардагина кўри-
нади. Темир ва пластмассада ўлчами 1 мм. гача бўлган микроғоваклар
мавжуд. Тузилишига кўра говаклар икки ёки бир томони очиқ бўлади.
Бундай ғоваклар суюқликлар билан тезда тўлади. Демак, чидам
лилиги паст бўлади. Ҳар томони берк ғовакли ашёлар зарарли му-
ҳит таъсирига чидамли. Айрим ашёларнинг товуш тўлқинларини
24
ютишини таъминлаш
учун уларнинг таркиби
ва тузилиши ўзаро ту
таш , йирик ғо вак л и
қилиб тайёрланади. Ғо-
вакларнинг ўлчамларига
кўра бўлинишини қуйи-
даги 2.2-расмда кўрса-
тилган дифференциал
ўзгарувчан эгри чизиқ-
дан билиш мумкин.
Ғовакларнинг шак-
ли, ҳажми ва радиуси-
ни аниқлашда симобли
ғовак ўлчагич асбоби ишлатилади. Симоб ашёдаги моддалар ва ғовак-
ларидаги сув билан бирикмаслиги, ғовак деворларини намламас-
лиги ҳамда жуда суюқ оқувчан бўлганлиги сабабли, босим таъси
рида ҳар хил ўлчамдаги найчалар ва ғовакларни осон тўлғизади.
Найча ва ғовакларга симобнинг босим билан кириши, улар
нинг ўлчамларига боғлиқ. Масалан, босим кўрсаткичи 0,5 МПа
бўлганда, симоб фақатгина диаметри 5—6 мкм. ли ғовакларга ки
ради, босим 5 МПа бўлганда 0,15 мкм. ли, 100 МПа бўлганда эса,
ашёнинг 0,01 мкм. ли энг кичик ғовакларига ҳам киради. Демак,
қанчалик босим ортса, симоб шунчалик ашёнинг майда ғовакла-
рига кирар экан. Ашёдаги ғоваклар қуйидаги тенглама ёрдамида
аниьутнади:
Р ■
d
= — 4сх ■
cos в,
бунда,
Р —
босим;
d
— ғовак диаметри;
а —
ғовак юзасининг
тортиш кучи;
в
— симоб билан ашёни намлаш бурчаги.
Айрим қурилиш ашёларининг ғоваклиги қуйидаги 2.2-жадвал-
да ёритилган:
Do'stlaringiz bilan baham: |
