Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

!
Вақт 
I
2.15-расм. Гук қонунига кўра энг қаттиқ жисм 
модели:
а — эластик деформация чизиғи;
6 — пружина модели.
2.16-расм. Ньютон қонуни бўйича суюқликнинг модели: 
а — қай и ш қоқ оқимдаги деф орм ация: 6 — дем пф ер модели.
Агар ашё эластик ва қайишқоқ хоссага эга бўлса, доимий куч­
ланиш таъсирида унинг \олати пружина ва демпфердан ташкил 
топади. Буни Максвелл модели ёрдамида аниьугаш мумкин. Дои­
мий ўзгармас деформациянинг бошланғич вақтда (t0) жисмнинг 
эластик қаршилиги натижасида эластик деформация (еэл) ҳосил 
бўлади. Кейин t0 дан t, гача вак? оралиғида қайишқоқ оқиш дефор- 
мацияси ортади. Бу ҳолат демпферни пружинага улаш модели ёр­
дамида аниқланади (2.17-расм).
55

---

а
*а
а-
0
1
■Q-
2 .17-расм .
Эластик ва қайишқоқ хоссали ашё модели:
а  — кет м а-к ет ж ойлаш ган эластик ва қай и ш қоқ моддалар (М аксвел л м одели); 
б — э л асти к-қай и ш қоқ деф орм ация чизиғи.
Таъсир этувчи куч t вақтдан кейин олинганда эластик дефор­
мация қайтиб 0 га тенг бўлади, аммо қайишқоқ силжиш (е й) 
ўзгармай қолади, чунки у қайтмас хоссага эга. Демак, асфальт- 
бетон сингари эластик ва қайишқоқ хоссали ашёларнинг умумий 
деформацияси (е) эластик ва қайишқоқ деформациялар йиғинди- 
сига тенг:
Гук қонунига кўра аниқланган қайишқоқ деформация (е ) ни 
инобатга олсак, у ҳолда:
Е =  с г ( 1 / Е + t/vi).
Ўшбу формула ёрдамида 2Л7-расм, бдаги эгри чизиқ топилган.
Қайишқоқ оқиш хоссага мос асфальт-бетондан ўтган автомо- 
бил шинасининг изи ички кучланиш таъсирида ўзининг олдинги 
ҳолатига интилиши бунга мисол бўлади. Ушбу ҳолатни ёзнинг ис- 
сиқ кунларида кузатиш мумкин.
Релаксация — ашёнинг куч таъсирида бошланғич деформация 
кўрсаткичи ўзгармаган ҳолда, табиий равишда кучланишининг ка- 
майишидир. Қаттиқ жисмлар деформациясини моделлаш усули би­
лан полимер ва бошкд қурилиш ашёларидаги релаксациянинг пайдо 
бўлиш тезлигини аниқлаш ва таъсир этиш мумкин. Агар полимер
56

---