Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Тўсиннинг сиқилувчан бўлаги
Тўсиннинг. чўэилувчан бўлаги
2.11-расм. Икки таянчдаги тўсиннинг 
эгилиши.
49

---

---

---

ни юқорида келтирилган минераллардан бири билан тирнаб кўриб 
аниқланади.
Ишқаланишга қаршилик. Пол, зинапоя, йўл сингари ишқала- 
ниш кучи таъсирида бўлган жойларда ишлатиладиган ашёлар иш- 
қаланишга синаб кўрилади. Бунинг учун куб, плита ёки диаметри 
25 мм. га тенг бўлган цилиндр намуналар тайёрланади. Ашёни иш- 
қалаш доирасида 1000 марта айлантирилганда намунанинг 1 см2 
юзасидан йўқотган оғирлигига ишқаланиш деб аталади ва қуйида- 
гича аникутнади:
U = g / S ,
бунда, 
U
— ишқаланиш; 
g —
намунанинг доирада 1000 марта айлан- 
гандан кейин йўқотган оғирлиги, г; 
S
— намунанинг юзаси, см2.
Бузилишнинг назарий асослари
Ашёнинг бузилишида унга қўйилган максимал юк, ҳарорат, 
музлаш, зарб, ишқаланиш ва бошқалар таъсир этувчи кучлар бўлиб 
ҳисобланади. Бузилиш жараёнининг бошланиши ашёда ҳосил бўлган 
кучланиш натижасида, икки ва бир неча атомларнинг ўзаро ажра- 
лиши натижасидир. Ашё бузилаётганда ундаги қатгиқ моддаларда- 
ги атом ва молекулаларнинг кўрсатган қаршилиги назарий мустаҳ- 
камлик (R Ha3) орқали ифодаланади. Назарий мустаҳкамлик ашё­
нинг бузилиш вақтида икки атом орасида ҳосил бўлган ва йиғил- 
ган эластиклик деформация энергиясини атомларнинг ўзаро аж- 
ратиш учун сарфланишига айтилади:
Ка,
= V i
Э/а,
бунда, 
Z
— эластиклик модули; 
Э —
қаттиқ модда юзасида ҳосил 
бўладиган энергия; 
а —
икки атом орасидаги масофа (ўрта ҳисобда
2-108 см. га тенг). Эластиклик модули ва атомлараро юза энергия 
ортса, ашёларнинг назарий мустаҳкамлиги катта бўлади, атомлар­
аро масофа эса кичик бўлади.
Ҳисоблаш ва тажрибалар шуни кўрсатдики, қатгиқ жисмлар- 
нинг мустаҳкамлик кўрсаткичи ўрта ҳисобда Е /5 —Е /10 лар ораси­
да ўзгаради. Масалан, пўлатнинг назарий мустаҳкамлиги 30000 МПа 
га тенг, амалий синалганда эса, R„.„„ 400 МПа. дан ортмайди. Уй 
ҳароратидаги шишанинг назарий мустаҳкамлиги 14000 МПа. га тенг 
бўлганда, унинг амалий мустаҳкамлиги 70— 150 МПа. дан ортмай­
ди. Ашёларнинг R , билан ,R.„„ ўртасидаги фарқ уларнинг тузи-
нзз 
амал 
_
лишдаги нуқсонлар ҳисобига ўзгаради. Бир хил таркибдаги ашё-
52

---