Эркин иқтисодий ҳудудлар

Xalqaro iqtisodiy hududlar.
1990-yillarda xalqaro EIHlarni tashkil etish 
jarayonlari jonlandi. Jumladan, “Tumangan” EIHining tuzilishining xalqaro loyihasi 
tayorlangan edi. Uning boshlanishiga 1990-yilda Chanchun shahrida o„tkazilgan 
konferentsiyada asos solingan. Xitoy olimlari XXR, KXDR va Rossiya chegaralari 
tutashgan Tumangan daryosi havzasida xalqaro ishlab chiqarish – transport hududini 
tashkil etish g„oyasini ilgari surdilar. G„oya aftorlari, shuningdek, YuNIDOning ham 
qo„llab-quvatlashi hisobiga Tumangan hududi loyihasini ishlab chiqarishga turli 
mamlakatlar olimlarini jalb etdilar. Dengizga chiqishga eng katta ehtiyoji bo„lgan 
Xitoyning Tszilin viloyati vakillari eng ko„p xizmat qildilar. 
1991-yilning oktyabirida besh mamlakat vakillari – Koreya Respublikasi, 
KXDR, XXR, Rossiya va Mo„g„uliston Tumangan daryosi hududidini rivojlantirish 
dasturini ishlab chiqarish bo„yicha kelishuvga imzo chekdilar. Ammo loyihaning 
patentsial ishtrokchilarining manfaatlari va qarashlari xalqaro hududning teritorial 
chegaralari, uning huquqiy statusi, ixtisoslashuvi kabi muhim masalalar bo„yicha 
jiddiy farq qilar edi.
1991-yildan 1995-yilgacha konsepsiya jiddiy o„zgarishlarga uchradi va yangi 
versiya – Tumangan loyihasiga aylandi. Geografik hudud o„z ichiga Shimoliy 
Hamgen viloyatini (KXDR), Tszilin voloyatining Yanbyan aftonom okrugini (XXR) 
va Primoriyaning (Rossiya) janubiy qismini oladi. Loyihaning asosiy maqsadi – 
hududning iqtisodiy rivojlanish suratlarini tezlatish va aholi turmush sharoitini 
yaxshilash (chet el investitsiyalarini jalb etish hamda ichki va tranzit savdoni 
rivojlantirish hisobiga). Tumangan daryosining havzasi taxminan 88 ming ga ni 
tashkil etadi. Kelajakdagi yigirma yil mobaynida bu hududga 30 mlrd. dollar 
investitsiya qilinishi kutilmokda. Bu erda Yevropa va Osiyo o„rtasidagi eng qisqa 
savdo yo„lini qurish rejalashtirilgan.
1990-yilning o„rtalariga kelib Tumangan loyihasini amalga oshirishning 
tashkiliy bosqichi yakunlandi. 1995-yil dekabrda Nyu-York shahrida ishtirokchi 
mamlakatlarning iqtisodiy hamkorligini koordinatsiya qilish uchun tashkiliy 
tuzilmalarni yaratishga bag„ishlangan uchta asosiy davlatlararo hujjatlar imzolandi: 
Tumangan daryo havzasini rivojlantirish bo„yicha Maslahat komissiyasini tashkil 
etish bo„yicha besh tomonlama kelishuv, uchta dengiz bo„yi mamlakatlarining 
(Rossiya, XXR va KXDR) koordinatsion komitet tuzish bo„yicha uch tomonlama 
kelishuvi va Tumangan daryosi havzasi va Shimoliy-Sharqiy Osiyoda atrof-muhitni 
himoya etish asosiy tamoyillari bo„yicha memorandum. 
Keyingi yillarda hudud turli investitsion loyihalarni bajarish asosida 
rivojlanmoqda. Rossiya uchun ustuvor yo„nalishdagi loyihalar bu Zarubino pasyolka 
dengiz portini moderinizatsiyalash hisobiga Xitoyning tashqi savdo kemalariga 
xizmat ko„rsatishni yo„lga qo„yish, Xunchun (XXR) – Kraskina – Zarubino temir 
yo„lini qurish, Xasan – Kraskina – Usurisk temir yo„l liniyasini modernizatsiyalash 
kiradi. Rossiyaning ushbu dasturni amalga oshirishdagi ishtiroki quyidagi 

---

103 
imkoniyatlarni yaratadi: 
-
Xitoy va Mo„g„ulistondan tranzit tashuv hajmini ko„paytiradi; 
-
chet el kapitali ishtirokida Primorie o„lkasida yangi qayta ishlash sanoatini 
rag„batlantiradi va xalqaro turizmni rivojlantiradi; 
-
ishsizlik darajasini kamaytiradi; 
-
mintaqadagi mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalarni faollashtiradi; 
-
mintaqaviy hamkorlikning iqtisodiy jabhalari ustidan nazoratni kuchaytiradi;
-
Shimoliy-Sharqiy Osiyoda o„zining obro„sini kuchaytirishga qo„shimcha 
imkoniyatlarga ega bo„ladi. 
Maxsus iqtisodiy hududlarning yaratilishi alohida zonalar va mintaqalarning 
iqtisodiyotini rivojlantirishning samarali yo„nalishi bo„lib, odatda, ustuvor iqtisodiy 
muammolarni hal qilish, strategik dasturlar va loyihalarni amalga oshirishga 
yo„naltirilgan. Shu bilan birga, amaliyotda ta‟kidlanishicha, MIHda yaratilgan 
imtiyozlar tizimi yetarlicha individual va uning hududida amalga oshirilayotgan 
dasturlar bilan chambarchas bog„liqdir. Jahon iqtisodiy tajribasiga ko„ra, MIH 
yaratilishida e‟lon qilingan dastlabki maqsadlar va maqsadlar deyarli har doim 
haqiqiy rivojlanish natijasida yuz berayotgan voqealarga to„g„ri kelmaydi. 
Maxsus iqtisodiy hududlar yaratilgan ko„plab mamlakatlar tajribasini tahlil 
qilish ularni tashkil qilish va rivojlantirish uchun bir qator muhim shartlarni aniqlash 
imkonini beradi, bu esa ularni MIH loyihalarining to„liq bajarilmagani yoki ularning 
faoliyatining qoniqarsiz natijalariga olib kelishi mumkin
46
. 
1. Katta transport tarmoqlari kesishmasida qulay geografik joylashuv. Xalqaro 
va milliy ahamiyatga ega bo„lgan transport kommunikatsiyalaridan ajralib chiqqan 
katta mamlakatlarning chuqur dengiz mintaqalarida MIHlar deyarli yaratilmagan. 
2. Mamlakat infratuzilmasiga nisbatan afzalliklarga ega bo„lishi kerak bo„lgan 
kelajakdagi hududning infratuzilmasi mavjudligi. Bularga suv va elektr ta‟minoti 
kabi zamonaviy infratuzilma obyektlari, zamonaviy telekommunikatsiya tizimlariga 
ulanish va boshqalar kiradi.
3. Zamonaviy standartlarga javob beradigan qulay ijtimoiy infratuzilma, shu 
jumladan, yashash joylari, maktablar, sog„liqni saqlash muassasalari, madaniyat va 
boshqalar mavjudligi.
4. Nisbatan arzon va ayni paytda yuqori malakali ishchi. 
5. Bank va boshqa moliyaviy xizmatlar yetarli darajada yuqori bo„lishi; xalqaro 
moliyaviy markazlarga va bozorlarga arzon narxlarda ulanish. 
6. Har xil xizmatlarni taqdim etish yo„li bilan yaratilgan sanoat ishlab chiqarish 
muhitiga, masalan, asbob-uskunalarni ta‟mirlash va ta‟mirlash va komponentlarni 
yetkazib berish sohasida qulay. 
7. Yangi korxonalar, shu jumladan, chet el kapitali ishtirokida tashkil etilgan 
ma‟muriy va byurokratik to„siqlar mavjud emas. 
8. Rivojlangan va barqaror qonunchilik bazasi; MIHlarning rivojlanishi mahalliy 
hokimiyatlarning o„zgaruvchan qarorlariga emas, balki, mustahkam va aniq qonunga 
46
Семенов К.А. Международные экономические отношения: Учебник для вузов. – М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2003. – 
544 с. 

---

104 
asoslangan bo„lishi kerak.