Yozma matnda fikrlar izchilligi va ketma -ketligi

 
KELISHIK NORMALARI. 
Adabiy tilimizda "kuchli" va "kuchsiz" normalar bor. Bu adabiy
tilning morfologik qurilishida ham amal qiladi. "Kuchli" normalar o`zbek tilini 
yaxshi bilgan kishilar tomonidan deyarli buzilmaydi. Unga amal qilish juda qat`iy 
hisoblanadi. Ikkinchi xil normalar tezda tashqi ta`sirga uchraydi, yomon
o`zlashtiriladi; nutqda tez - tez buziladi. "Kuchli" normalar adabiy tilda
so`zlovchi shaxslar tomonidan hamma vaqt albatta amalga oshiriladi. 
"Kuchsiz" normalar go`yo mazmuniga uncha ta`sir etmagandek tuyuladi. Shuning 
uchun og`zaki so`zlashuvda bu normalarga kam e`tibor beriladi. O`rta maktabda 
yozma adabiy tilni yaxshi o`rganib olmagan yoki mahalliy shevalarning
kuchli ta`sirida bo`lgan shaxslarning yozma nutqida ham normani buzish
uchrab turadi. "Kuchsiz" morfologik normalarga misol tariqasida ba`zi bir
(qaratkich, o`rin —payt va boshqa) kelishiklarning buzilishini ko`rsatish 
mumkin. 
Turli sabablarga ko`ra kelishik shakllarini almashtirib ishlatish deyarli hamma 
hollarda hozirgi zamon o`zbek tili normalarini buzish hisoblanadi. Kelishik 
qo`shimchalarini biz so`zlarning lug`aviy ma`nolari talablariga ko`ra ishlatamiz. 
So`zning lug`aviy ma`nosi talab qilmagan holda zo`rma - zo`raki qo`llangan kelishik 
shakli adabiy normadan tashqari hisoblanadi. 
Birlarni bee`tiqod, 
Birlarni riyo ko`rdim. 
Bir qarashda bu baytda hamma narsa o`z joyidadek ko`rinadi. Ammo 
riyo"so`zining lug`aviy ma`nosiga e`tibor berilsa, bunda (keyingi misrada) tushum 
kelishigi o`rinsiz ishlatilganligi ravshan bo`ladi: odamning o`zi butunicha riyo 
bo`lishi mumkin emas, balki unda riyo. Shunga ko`ra riyo so`zidan oldin kelgan so`z 
o`rin - payt kelishigida bo`lishi kerak. Adabiy norma shuni talab etadi. Yoki 
"Birlarni" so`z shaklining talablariga ko`ra, riyo oti o`rnida "riyoli" yasama sifati 
bo`lishi kerak. 
5. Nutq madaniyati va tilning adabiy me`yori (normasi) o`rtasida uzviy 

---

aloqa mavjud. Nutq madaniyati tilning adabiy me`yoriga asoslanadi. Demak, 
nutq madaniyati haqida gapirishdan oldin adabiy me`yori haqida fikr yuritish 
lozim bo`ladi. 
6. Adabiy me`yor ma`lum bir tilning muayyan bir davrida umumxalq 
tomonidan e`tirof etilgan va badiiy til ustalari, tilshunoslik mutaxassislari 
tomonidan belgilangan til me`yorlari sistemasidir. 
Adabiy me`yor sistema ekan, demak, u ham ma`lum ichki tuzilishga ega 
bo`ladi. Uning ichki tuzilishi quyidagilardan iborat: 
a) Fonetik me`yor: 
b) Orfograo’ik me`yor: 
v) Leksik me`yor: 
g) Morfologik me`yor: 
d) Sintaktik me`yor. 
Normativlik xususiyati adabiy tilning markaziy va eng muhim belgisidir. 
Normativlik adabiy tilning o`ziga xos mohiyatidan iborat bo`lib, adabiy tilning ko`p 
vazio’alilik, umumxalqiylik, umummajburiylik xususiyatlari mana shu belgisiz 
amalga oshmaydi. Chinakam ma`noda normativlikka erishgan, adabiy normalari 
mana shu asosda shakllangan tilgina o`zining umumiylik doirasidagi kommunikativ 
vazifalarni to`liq amalga oshira oladi. Shu tufayli ham milliy adabiy tilda uning 
okzaki va yozma shaklida norma (me`yor) tushunchasi belgilovchi xususiyat 
hisoblanadi. 
Norma termini tilshunoslikda ko`pincha ikki ma`noda tushuniladi: 
birinchidan, tildagi umum tomonidan qabul qilingan va mustahkamlangan 
ikkinchidan, norma deb grammatikalarda lug`atlarda, qo`llanmalarda tavsiya 
qnlingan yetakchi yozuvchi yoki shoirlar asarlaridan keltirilgan nufuzli faktlar bilan 
isbot qilingap va mustahkamlangan qoida tushuniladi. 
Normativlik, ya`ni me`yoriylik adabiy tilning yashash shartlaridan biridir. 
Adabiy tilda mavjud bo`lgan tovushlar, so`zlar, so`z birikmalari, turli 
qo`shimchalar, sintaktik qurilma nutq jarayonida ma`lum qonun-qoidalarga aytaylik 
kelishilgan ko`pchilik tomonidan ma`qullangan norma deb tan olingai 
ko`rsatmalarga bo`ysungan holda amal qiladi. Mana shu qonun - qoidalarning 
buzilishi yoki ulardan chetlashish tilda normaning buzilishi, unga amal qilmaslik 
deb baholanadi. Demak, adabiy til muaayyan konkret normativ vositalar, 
imkoniyatlar ularni qo`llash bilan bog`liq, qonun-qoidalar ko`rsatmalar 
yng`indisidan iboratdir O`zbek adabiy tili normalari ilmiy asoslarda tubandagicha 
tasnif etiladi: 
1.Leksik-semantik normalar-leksik (so`z-qo`llash) normalari. 
2.Talaffuz (orfoepik) normalar. 
3. Aktsenologik (so`z va formalarda urg`uning to`g`riligi) normalari. 
4. Fonetik normalar.
5. Grammatik (moro’ologik va sintaktik normalar). 
6. So`z yasalishi normalari. 
7. Imloviy normalar. 
8. Yozuv (grafik) normalari. 
9. Punktuatsion normalar.

---

10. Uslubiy normalar. 
Norma tilning ijtimoiy vazifa bajarilishining asosiy sharti bo`lib, unga amal 
qilish shu tilda so`zlashuvchi va yozuvchilar uchun majburiydir. O`zbek tilining 
qanchalik normaga keltirilganligi va unga qanchalik amal qilinishi umummilliy 
o`zbek madaniyatining taraqqiyot darajasini belgilovchi omillardan biridir. 
Adabiy normaning yuqorida keltirilgan turlari va ular orasidagi 
munosabatlarni o`zbek adabiy tiliga tadbiqan jadvalda tubandagicha ko`rsatish 
mumkin: