O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi saida kasimxodjayeva

A. Chaykovskiyning “Qariya kulganida” operasi.
Opera 1976-yilda Moskva 
kamer teatrida ilk bor sahnalashtiriladi. Libretto I. Krilovning hikoyalari (masallari) 
asosida yozilgan bo‘lib, ularda kinoyaviy hazil yetakchilik qiladi. Musiqada asar 
maqsadi janrlarni parodiya qilish orqali amalga oshadi. Bir ko‘rinishda kulgili va 
yengil ko‘ringan vaziyatlarda zimdan yana bir qatlam - kinoya seziladi. Hayotiy 
lahzalar, tanish vaziyatlar kinoya orqali tasvirlanib, “gap tagida gap bor” ma’nosini 
keltirib chiqaradi. Xalq teatri, komik opera janrlarida qo‘llaniladigan uslublar 
vositasida yorqin va hayotiy obrazlar gavdalanadi. Opera ektsentrik xarakterga ega 
bo‘lib, uning dramaturgiyasida S. Prokofyevning “Uch apelsinga mahabbat”,
D. Shostakovichning “Aforizm” kabi asarlarining ta’siri sezilib turadi. 
Hazil-mutoyibalar an’anasiga ko‘ra, o‘xshatishlar, tanish vaziyatlar qanchalik 
ko‘p bo‘lsa, asar shunchalik kulgili chiqadi. A. Chaykovskiyning “Qariya kulganida” 
operasida kulgili vaziyatlar musiqiy uslublar orqali ro‘yobga chiqariladi. Ya’ni, 

---

109 
kundalik hayotimizda an’anaga kirgan vaziyatlar, musiqiy janr va shakllar kinoya 
kesimida tasvirlanadi. Ommaviy janrlar – estrada qo‘shiqlari, sentimental romanslar, 
teatr san’atidagi shablonlar parodiyaga uchraydi. Maymun balet janrini parodiya 
qiladigan bo‘lsa, echki operani e’lon qiladi... Bu qahramonlar ijrosidagi duet o‘z 
navbatida XVIII asr komik operalarining sentimental qo‘shiqlarini eslatadi. Musiqiy 
yozuv texnikasi va uslublarning kinoyaviy taqqoslanishida ham asar dramaturgiyasi 
ochib beriladi. 
I. Krilovning mashhur “Kvartet” asari ham operada o‘z yechimini topadi. 
Mazkur mavzu uch sahnadan iborat bo‘lib, unda kompozitor uch xil uslubni 
qo‘llaydi. Bir gal klaster texnikasidan foydalanilgan bo‘lsa, ikkinchi gal orkestr 
aleotorikasi qo‘llaniladi, uchinchi sahna esa Sprechstimme va vokal partiyalaridagi 
aleotorikadan iboratdir. 
Yuqorida keltirilgan musiqiy uslublar “o‘yini” sahnadagi voqealarni kulgili 
tarzda bayon etib, asar maqsadini yoritishga ko‘mak beradi. 
Operada ma’lum va mashhur kuylarga allyuziyalar talaygina. Ba’zan bir 
vaqtning o‘zida bir necha qatlamdan iborat allyuziya yuzaga keladi. Masalan, 
Bulbulni kutib olish sahnasida soldat folklori namunasi ijro etilsa, Bulbulning o‘zi 
Solovyov-Sedoyning shu nomli mashhur qo‘shig‘iga o‘xshatishni kuylaydi. 
Operaning barcha sahnalarini “Kvartet” mavzusi birlashtiradi. Asarning 
davomida “Kvartet” refren sifatida qo‘llaniladi. Kvartet qahramonlarini 
yarmarkalardagi masxarabozlar yoki sirkdagi klounlarga o‘xshatsa bo‘ladi. Ya’ni, 
opera negizida yana bir “spektakl” paydo bo‘ladi. Barcha voqealar o‘zidan oldin 
kulgili sahnalar bilan boshlanib, o‘zidan keyin ham kulgi bilan yakunlanadi. 
Operada o‘rin egallagan komik vaziyatlar inson kamchiliklarini, musiqachilarga 
xos bo‘lgan kamchiliklarni fosh qiladi. Kamchiliklarni aniqlash, ularni bo‘rttirib 
ko‘rsatish esa oxir-oqibatda ularni bartaraf qilishga asos yaratadi.