O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi saida kasimxodjayeva

R. Shedrinning “Chayka” baleti.
Lirik-monolog R. Shedrin ijodida “Chayka” 
(1980) baletida davom ettirilgan. A. Chexov asarlari asosida yaratilgan mazkur 
baletda ham monolog dramaturgiyaning negizidan joy egallagan. A. Chexov 
asarlariga xos bo‘lgan realistik bayon etish uslubi romantik his-tuyg‘ular bilan 
almashgan. Balet dramaturgiyasi real voqe’likni bayon etishdan ko‘ra ko‘proq asosiy
qahramonning shaxsini tasvirlashga qaratilgan. A. Chexov asarida o‘rin egallagan 

---

105 
falsafiy tortishuvlar, ayol taqdiri haqidagi fikrlar, zamondoshlarning dunyoqarashlari 
baletda asosiy qahramonning raqs monologi orqali beriladi. Balet romantik his-
tuyg‘ular, ichki kechinmalarni tasvirlash, ijodkorning idealga bo‘lgan doimiy 
intilishini ko‘rsatishni o‘ziga maqsad qilib oladi. 
Balet dramaturgiyasi 24 prelyudiya, 3 interlyudiya va postlyudiyalarning ketma-
ketligiga quriladi. Rango-rang sahnalar umumiy mavzu va lirik rivojlanish bilan 
birlashadi. Musiqiy materialning bayon etilishida kamer ijro ustunlik qiladi. Asosiy
qahramonning ichki dunyosini shoirona va nazokat bilan ko‘rsatishda intonatsion 
aniqlik, garmonik uslublarning mohirona ishlatilishi katta rol o‘ynaydi. 
Balet dramaturgiyasida kompozitor tomonidan ishlab chiqilgan “qaytarilishlar” 
tizimi muhimdir. Aynan shu tizim musiqa orqali baletning asosiy g‘oyasini, u ham 
bo‘lsa, hayot vaziyatlarining o‘xshashligini, har bir tarixiy sharoitda ijodkor oldida 
turgan masalalar yechimi birligini, turli davr va tarixiy vaqt kesimida insonning 
doimiy muammolari mavjudligini ko‘rsatishga imkon yaratadi. Chayka obrazining 
o‘zigina emas, qahramonlar yashayotgan sharoit ham timsol sifatida beriladi. Shunga 
ko‘ra baletda “sehrli ko‘l” obrazi gavdalanadi. 
“Sehrli ko‘l” atrofida kechayotgan hayot, “sevib sevilmaganlar” timsoli sifatida 
beriladi. Interlyudiyalarda esa alohida olingan mavzu bir necha bor qaytariladi. Bu 
qahramonlarning murakkab taqdiri, ammo shu bilan birga, kelajakka bo‘lgan 
ishonchini belgilovchi obrazdir. 
Baletning musiqiy tili assotsiativ o‘xshatishlardan tashkil topgan bo‘lib, vaqt 
tushunchasi doirasini kengaytirib yuboradi. Uning psixologik ko‘lami esa balet 
spektaklini romantik monolog janriga yaqinlashtiradi.