Glossariy
1 Harakat
— borliqning ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni
(qarang Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H.
tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni,
olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. Olamdagi har qanday jarayon
H. tufayli sodir boʻladi. Har qanday oʻzgarish — H.dir. Oʻzgarishlar faqat moddiy
obʼyektlarga emas, balki maʼnaviy, gʻoyaviy obʼyektlarga ham xosdir. Har qanday
(moddiy yoki gʻoyaviy) obʼyektning mavjudligi undagi H. va oʻzgarishlar tufayli
namoyon boʻladi. Shu sababli H. borliqning asosiy mavjudlik shaklidir. Falsafiy
adabiyotlarda moddiy borliqning quyidagi H. shakllari ajratib koʻrsatiladi: 1)
mexanik H. — jismlarning fazodagi oʻrni vaqt oʻtishi bilan boshqa jismlarga
nisbatan oʻzgarishi. Barcha jismlarning H. i nisbiydir, chunki H. Yerga nisbatan
(keng maʼnoda) va atrofdagi jismlarga (mas, yoʻl chetidagi daraxtga) nisbatan
qaraladi. Kuzatilayotgan jismning H. i qaysi jismga nis-batan oʻrganilayotgan
boʻlsa, oʻsha jism sanoq jism deb ataladi, agar H. Yerga nisbatan boʻlsa, u holda
Yer — sanoq jism, agar Yerning Quyosh atrofidagi H.i haqida gapirilsa, Quyosh
sanoq jism boʻladi. H.ning aylanma, ilga-rilama, ilgarilama-qaytma (mas,
porshenning H.i), toʻgʻri chiziqli, egri chiziqli, uyurma, toʻlqinsimon va boshqa
turlari farqlanadi. 2) fizik H. (elementar zarralar, atom yadrosi va atomning H.dan
tortib, olamning fundamental kuchlari, issiqlik, elektr va maydon H.igacha,
yorugʻlikdan tortib koinotning gravitatsiya kuchigacha barchasi shu H. shakliga
mansubdir); 3) kimyoviy H. (bunga mole-kulalarning assotsiatsiyasi va
dissotsiaiiyasi, ionlar H.i, moddaning muzlashi va kristallanish jarayonlari,
kimyoviy reaksiyalar, kimyoviy sintez va parchalanish, yonish va ok-sidlanish va
boshqa kimyoviy jarayonlar kiradi); 4) biologik H. (hayotiy jarayonlar). Ayrim
manbalarda kimyoviy H.dan keyin moddiy obʼyektlarning progressiv va regressiv
yoʻnalishda rivojlanishiga qarab, yuksaklikka — biologik H.ga va quyi yoʻnali-
shiga, inqiroziga qarab — geologik H. ham koʻrsatiladi, chunki, yer yuzida jonli
organizmlarning halok boʻlishi oqibatida katta-katta materiklar, marjon orollar
vujudga keladi. Ular geologiyaning tadqiqot obʼyektiga kiradi; 5) ijtimoiy H.
(jamiyatdagi ijtimoiy jarayonlarning namoyon boʻlishi). Bulardan tashqari, inson
aql-zakovati hamda axborot jarayonlari bilan bogʻliq boʻlgan goyaviy, maʼnaviy
koʻrinishdagi H. shakllari ham mavjud. Tafak-kur — fikrning H.i, informatsion H.,
gʻoyaning H.i, maʼnaviy H., xayoliy H. va boi|qalar shular jumlasiga kiradi. /Hning
eng sodda shakli mexanik H. boʻlib, uning man-bai tashqi taʼsirda, H. murakkab
shak-llarining mayabai esa ichki aloqadorliklarda- ʻQadimdan H. va uning
manbalari haqida turli konsepsiyalar ilgari surilgan. H.ni olamning asosiy mohiyati
deb qarash Avestovya taʼkidlangan. Qad. Misr, Bobil, Xitoy, Hin-diston,
Yunoniston olimlari H.ning mohiyatiga oid maxsus asarlar yozishgan. Ular H.ning
xususiyatlari, shakllari, manbai haqidagi ilk gʻoyalarni ishlab chiqishgan. Ayrim
faylasuflar esa H.ning mavjudligini ham inkor etgan. Eleylik Zenon H.ning yoʻqli-
gini oʻzining "Axill va toshbaqa", "Dixatomiya", "Uchayotgan kamon oʻqi" kabi
mashhur aporiyalarnda isbotlashga uringan.
Do'stlaringiz bilan baham: |