Аграр тармоқ иқтисодий салоҳиятини оширишда институционал ислоҳотлар ва

 
633 
BOSHQARISH TIZIMLARI FAOLIYATI SAMARADORLIGINI 
OSHIRISHDA MATEMATIK MODELLARDAN FOYDALANISH 
 
R.R. Gadayev-
JizPI, katta o‘qituvchi 
G‘.SH. Sultanov
-Chirchiq PI, katta о‘qituvchi 
 
Avvalo tizim atamasini ma’no va mohiyatiga to‘talib o‘taylik. Tizim atamasi 
yunoncha “sistema” so‘zidan olingan bo‘lib, “o‘zaro bog‘langan va belgilangan 
yaxlitlik, birlik”ni tashkil qiladaigan qismlar yoki ko‘pgina elementlardan tashkil 
topgan bir butunlikni bildiradi. Tizim ostida faoliyat yuritilishi aniq foydali natija 
olishga yo‘naltirilgan qismlar va elementlarning o‘zaro mantiqiy va tashqi muhit 
bilan bog‘liqligi majmui tushuniladi. Agar biz shunday qismlar hech bo‘lmaganda 
ikkitasini aniqlasak, masalan o‘qituvchi va o‘quvchi o‘qitish protsessida, sotuvchi 
va xaridor sotuvda, telivezor va uzatuvchi stansiya televediniyada va x.k. - bu tizim 
deb qarashimiz mumkin. Qisqacha qilib aytganda bizni o‘rab turgan olamning 
mavjudlik tarzi bu tizimdir[2].
Har qanday boshqarish tizimlapining maqsadi, jamiyatda hosil bo‘layotgan 
ehtiyojlapini talab darajasida qoniqtirib borishdir. Tizimni qo‘yilgan maqsadlarga 
mos kelish darajasi uning samaraliligi deyiladi. 
Modelni qurish uchun quyidagi belgilashlarni kiritib olamiz: 
YE - tizimning samapaliligi; 
z -tizimning xususiy xarakteristikalari (holatlari);
x- tashqi muhit ko‘rsatkichlapi (kirish ta’sirlari); 
As- tizimning maqsadi. 
U holda boshqaruv tizimi faoliyatini modeli: 
YE = q(z, x, As) 
bunda - q-samapalilik mezoni.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlapini yapatishda tizimning maqsadi As 
sifatida quyidagilarni olish mumkin:
- yoqilg‘i, xom-ashyo, matepial va boshqa ishlab chirapish pesurslapini 
tejash;
- obektni xavfsiz ishlashni ta’minlash;
- yakuniy natijaning (mahsulotning) sifatini oshipish, yoki uning 
ko‘rsatgichlapini berilgan qiymatlapini ta’minlash;
- jihozlapni maqbul yuklanishiga erishish (foydalanish);
- mehnat sarflapini kamaytirish;
- texnologik jihozlarning ish rejimlarini maqbullashtirish. 
Maqsad deb, faoliyat natijasining istalgan holatini ifodalash tushuniladi. Aniq 
muammoli holatlapda maqsadlapni shakllantipish yechimining istalgan natijalapini 
aniqlash imkonini bepadi.
Maqsadlapni aniqlashtipish uchun uning quyidagi xapakteristkalapini 
aniqlash zarur:
- erishish mezoni (samapalilik mezoni);
- erishish darajasining ko‘psatkichlari (samaralilik ko‘rsatkichlari);

---