Toshkent davlat iqtisodiyot untversiteti m. S. Qosimova, M. A. Yusupov

1.2. Marketingning asosiy rivojlanish bosqichlari
Marketing asosiy elementlarining tashkil topishi — bozomi tadqiq qilish 
va tahlil etish, narxni shakllantirish tamoyili hamda servis siyosati — (1809- 
1884) Sayrus Makkormik nomi bilan bog’lanadi. 1902 yildan boshlab 
AQShning (Michigan, Kalifomiya, Illinoys) universitetlarida marketing 
muammolari bo’yicha (“Tovarlar marketingi”, “Marketing uslublari”
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

fanlari va boshqalar) fanlar kiritilib, ma’ruzalar o’qitila boshlandi.
1926 yilda AQShda milliy marketing va reklama assosiasiyasi tashkil topdi, 
keyinchalik uning negizida Amerika marketing jamiyati barpo etildi, bu 
jamiyat 1937 yilda Amerika marketing assosiasiyasi nomini oldi. Bir oz 
keyinroq bunday uyushma va tashkilotlar G’arbiy Yevropa mamlakatlari va 
Yaponiyada ham paydo bo’ldi. Xalqaro marketing tashkilotlari - jamoatchilik 
fikrlari masalalari va marketing bo’yicha Yevropa jamiyati, Xalqaro marketing 
federatsiyasi, Yevropa marketing akademiyasi va shunga o’xshashlar yuzaga 
keldi.
Bular haqida quyidagi 1-jadvalda to’liq tanishib chiqish mumkin.
1-jadval
M arketingni rivojlanish tarixidan asosiy lavhalar1
Sana, yillar
M arketingda ro ’y bergan o’zgarishlar
1902 yillarda
AQShda musraqil ravishda marketing kursini o’qitish 
boshlandi
1908 yillarda
Ilk bor tijorat marketing tashkiloti tuzildi. AQShning yirik 
sanoat kompaniyalarida birinchi marketing bo’limlari 
tashkil etildi
1920 yillarda
Xalqaro savdo palatasi tuzildi
1926 yillarda
AQShda Milliy marketing va reklama assosiasiyasi tashkil 
topdi, uning asosida keyinchalik Amerika marketing 
assotsiatsiyasi deb qayta nomlandi
1930-1940 yillarda
Dunyoning ko’pgina iqtisodiy rivojlangan davlatlarida 
milliy marketing assosiasiyalari tashkil topdi
1950-1960 yillarda
Xalqaro marketing federatsiyasi, Jamoatchilik fikrlari 
masalalari va marketing bo’yicha Yevropa jamiyati va 
Yevropa marketing Akademiyasi kabi xalqaro marketing 
tashkilotlari tuzildi
1980 yillaming II yarmi
Mamlakatimizning iqtisodiy oliy o'quv muassasalarida 
marketing kursi o ’qitila boshladi
1990 yillaming oxirlari 
va hozirda
Mamlakatimizda marketing bo’yicha xorijiy adabiyotlar 
tarjima qilingan holda va o ’zbekistonlik mualliflar 
tomonidan ko’plab chop etilmoqda
O’tgan asming 60-yillar o’rtasida eng yirik Amerika korporatsiyalarining 
80 foizga yaqini o’z xo’jalik faoliyatida marketingning asosiy talablarini qo’Uay 
boshladi. G’aibiy Yevropa va Yaponiyada marketing g’oyalari AQShga qaraganda 
sustroq joriy qilindi. Ammo XX asr 60-yillarning oxiriga kelib ular marketing 
amaliyotini tezkorlik bilan o’zlashtirishga kirishdilar va bunda muhim yutuqlaiga
1 Юсупов М. Маркетинг. Кўргазмали ўқув қўлланма. -Т.: ТДИУ, 2001.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

erishdiiar. Marketing an’anaviy savdo usullaridan farqli o’laroq aniq 
maqsadlami ko’zlaydi, xo’jalik vazifalaiini esa yaqqol ifodalaydi va buning 
natijasida koixona shunday sifatli mahsulot tayyorlashi lozimki, uni sotish 
qulay bo’lsin. Darhaqiqat, mahsulot ishlab chiqarilgani bilan u albatta foyda 
keltiradi degan ma’noni hali aslo bildirmaydi. Ilgari xo’jalik rahbarlarining 
vazifasi asosan jami resurslarni ishlab chiqarish talablari bilan 
muvofiqlashtirishdan iborat edi, ya’ni korxona o’zi xohlagan mahsulotni 
ishlab chiqarar va hamma e’tiborini uni sotishga qaratar edi. Marketingning 
maqsadi esa bozoming mavjud va kelgusida ehtimol tutadigan imkoniyatlarini 
aniqlash hamda sifat jihatidan to’g’ri baholashdan, so’ngra unga tayanib, 
butun kuchini o’z mahsulotiga qiziqish va ehtiyojni kuchaytirishga, xaridoiga 
mahsulotni, shuningdek ko’rsatiladigan tegishli xizmat turini tanlash imkonini 
yaratgan holda, mahsulotni sotishga qaratishdan iborat.
XX-asming ikkinchi yarmidan AQShning barcha yirik firmalarida 
marketing masalalari bo’yicha tadqiqot firmalari faoliyat olib bormoqda.
Marketing muammolarini tadqiq qilish bilan, tijorat bishlashuvi asosida 
universitetlar ham, savdo-sanoat assosiasiyalari, davlat tashkilotlari va 
xizmatlari ham shug’ullana boshladi.
1972 yilda Amerikalik marketolog olim F.Kotler mikromarketing va 
makromarketing tushunchalarini asoslab berdi. 1976 yilda Shelbi Xant 
marketing ayirboshlash jarayoni haqidagi ilm hisoblanishini ko’rsatdi.
XX-asming 80-yillar oxiri, 90-yillar boshlarida jahonda marketingni 
globallashtirishjarayonikuzatildi. Shuningdek, 1990 yilda Kanberra shahrida 
(Avstraliya) “Marketing — bu hamma narsa”, “Marketing biznesni anglatadi” 
shiori ostida global marketing bo’yicha xalqaro konferensiya bo’lib o’tdi
.1
Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida sanoat davri axborot davriga o’rin 
bo’shatib bermoqda. Bu jarayon AQSh, Yaponiya, Germaniya va boshqa 
Yevropa mamlakatlari hamda Singapur, Tayvan, Janubiy Koreya va boshqa 
rivojlangan davlatlarda kuzatilmoqda. Tez o’zgaruvchan bozor sharoitlari, 
narxsiz raqobat usullarining rivojlanishi, ishlab chiqarishni yuksak darajada 
rivojlanishiga chaqqon moslashuvchan, yakka iste’molchiga mo’ljallangan, 
hajmi kichik bozor sohalari, bozor segmentlari va ayrim “so’qmoq”laming 
ko’pligi unga xos xususiyatlardir. Ayni paytda ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi 
shunday darajaga yetdiki, bir bozoming oraliq segmentlarida bo’sh makon 
juda kam qoladi. Natijada bozor raqobati yanada shiddatli tus olmoqda. Ammo 
bu jarayon narx omili negizida emas, balki raqobatning yanada takomillashgan