Microsoft Word Cаидов Лотин-new doc

 
(Eloq) atalmish ikkita mustaqil davlat mavjud edi. 
Chochning poytaxti Chochkant shahri 
(
Mingo‘rik
 
shahar xarobasi) bo‘lib, 
podshohi tudun deb yuritiladi. Xitoy manbalarida Choch viloyati Shi va 
Chjeshi nomlari bilan ma’lum. Iloqning poytaxti Tunkat
, 
hokimlari dehqon 
deb atalardi. V asrda Choch viloyati Eftaliylar davlatiga, VI asrda esa G‘arbiy 
Turk xoqonligiga bo‘ysundiriladi. 8-asr boshida Choch birlashib yagona 
davlatga aylanadi va o‘z mustaqilligini tiklab oladi. Choch shimol va g‘arb 
tomondan G‘arbiy Turk xoqonligi, sharqdan Farg‘ona va janubdan Ustru-
shona bilan chegaradosh edi. Choch sertarmoq xo‘jalikka ega bo‘lib, dehqon-
chilik, chorvachilik, hunarmandchilik, ayniqsa konchilik, ichki va tashqi 
savdo rivojlangan edi. Ilk o‘rta asrlarda Chirchiq daryosidan Zog‘ariq, Bo‘z-
suv, Anhor va Kaykovus kabi yirik sug‘orish tarmoqlari qazib chiqarilishi 
bilan Chochning ekin maydonlari kengaydi. Bu davrda Choch vohasida ser-
tarmoq sug‘orish shoxobchalari mavjud bo‘lgan. Dehqonchilikda ko‘proq 
arpa, bug‘doy va tariq ekilardi. Ayniqsa, Chochning poytaxt shahri atroflari 
obod edi. Unda 50 dan ortiq katta-kichik istehkomlar, dehqon ko‘rg‘onlari va 
ko‘shaklari, obod qishloqlar qad ko‘targan edi. 
Choch tog‘lari oltin, kumush, ko‘rg‘oshin kabi rangli metallarga, 
temir va chaqmoqtoshlarga boy edi. Bu tabiiy boyliklar tufayli qadimda bu 
o‘lkada konchilik va unga asoslangan hunarmandchilik rivoj topadi. 
Chatqol va Qurama tog‘larida joylashgan Ko‘hisim, Lashkarak va Koni 
Mansurdan kumush; Qo‘shbuloq va Qizilolma konlaridan oltin hamda 
Ungurlikon va Oqtuproq konlaridan esa feruza qazib olinardi. 
Rangli va nodir metall konlarining yaqinligi, ayirboshlash bozori 
bo‘lgan ko‘chmanchi chorvadorlar dashtining Choch va Iloqqa tutashib 
ketgani, mamlakatlararo karvon yo‘lini o‘lka orqali o‘tishi Choch ichki va 

---

88
tashqi savdo kengayib, shaharlarning rivojlanishiga imkon berdi. 
Chochning mohir ustalari, metallardan qurol-yarog‘, uy-ro‘zgor 
buyumlari, oltin va kumushdan zeb-ziynatlar yasaganlar, teri oshlab, charm 
pishirib, paxta va jundan mato to‘qib, sopol va shisha idishlar yasab, ichki 
va tashqi bozorni hunarmandchilik mahsulotlari bilan ta’minlaganlar. 
Chochdan chetga oltin, kumush, qimmatbaho toshlar, g‘alla, quruq meva 
va yilqilar chiqarilgan. 
Shahar aholisiniig bir qismi savdo ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan, 6-8 
asrlarda Sharqiy Turkiston bilan savdo-sotiq qilishda chochliklar 
Samarkand va Buxoro savdogarlaridan keyin turgan. Choch poytaxti tashqi 
savdo munosabatlarning markazi edi. 
7-8 asrlarda Chochda kumush va mis tangalar yasaydigan zarbxona 
bo‘lgan. 8-asrda esa kumush dirhamlar hatto Iloqning kumush konlarida 
ham so‘qilgan. Choch tudunlari old tomoniga hukmdorning tasviri, 
orqasiga gajak dumli silovsin yoki qoplon tasviri, ba’zan sulolaviy ayri 
tamg‘a tushirilgan chaka-tangalar zarb etganlar. Chochning o‘sha davrda 
so‘qilgan ayrim tanga pullari orasida podshoh bilan yonma-yon turgan 
malika tasviri tushirilgan pullar ham uchraydi. Bu ilk o‘rta asrlarda 
Chochning ijtimoiy va iqtisodiy, ayniqsa siyosiy hayotida hukmdor tabaqa 
ayollarining ancha-muncha nufuzga ega bo‘lganidan guvohlik beradi. 
Bu davrda ko‘chmanchi qabilalarning o‘troqlashuvini kuchayishi, 
chochliklar bilan olib borilgan doimiy iqtisodiy aloqalar tufayli Choch 
vohasi o‘zaro madaniy muloqotlarning markaziga aylanadi. 
Biroq Choch o‘lkasi bu davrda Turk xoqonligiga tobe bo‘lishiga 
qaramay, hali o‘zining tili, yozuvi va qadimiy madaniyati, an’analarini 
saqlab qolgan edi. 
Marosimlar va urf-odatlar haqida so‘z ketganda otga sig‘inish haqida 
ham to‘xtalib o‘tish zarur. Uning izlari arxeologik yodgorliklardan topilgan, 
xususan, Farg‘onadagi o‘ndan ortiq arxeologik ob’ektlarda otlar tasviri 
mavjudligi qayd etilgan. Bular jumlasiga qoyalardagi «duldul otlar» tasvirlari, 
hamda ayrim kulolchilik buyumlari tasvirlari kiradi. 1993 yillarda Davan 
podsholigi davriga mansub Sho‘rabashot shaharchasidagi qazilmalar chog‘ida 
- eramizgacha bo‘lgan II-I asrlarga oid, markazida ot tasviri tushurilgan sopol 
idish topildi. Davon atrofidagi otlar tasviri tushiriltan toshlar bor joylar esa 
yaqin vaqtlargacha muqaddas ziyoratgoh bo‘lib kelgan. Umuman, otga 
sig‘inish quyoshga topinish bilan bog‘liq bo‘lib, qadim zamonlarda mavjud 
otashparastlikdan kelib chiqqan. Gerodotnnig so‘zlariga qaraganda saklarga 
qarindosh bo‘lgan massagetlar ulug‘ quyosh ilohiga eng tez yuguruvchi 
hayvon otni qurbonlik qilganlar. Qadimgi mualliflar Farg‘ona otlarini yuqori 
baholab, ularni «samoviy otlar» deb ataganlar. O‘sha zamonlarda uchqur 
89
arg‘umoqlar sharafiga haykallar qo‘yganlar va she’rlar bitganlar. 
Biz mazkur davlatda 70 dan ortiq kichik va katta shaharlar borligi 
haqida eslatib o‘tgan edik, ularning orasida faqat uchtasining nomi man-
balarla qayd etiladi: Ershi, Yuchen va Guyshan. Arxeologik qazilmalar 
o‘sha davrda katta shaharlarning mavjud bo‘lganligini tasdiqlabgina qol-
may, ularni yangi ma’lumotlar bilan to‘ldiradi. Hozirgi paytga kelib, 
Dovon davriga mansub bo‘lgan bir necha o‘nlab yirik arxeologik yod-
gorliklar topilganki, ular shubhasiz yuqorida tilga olingan shaharlar jum-
lasiga kiradi. Bular, xususan, Sho‘rabashot (maydoni 70 ga, O‘zgan yaqi-
nida, O‘sh viloyati), Ko‘rg‘oshintepa (O‘sh yaqinida), Yangibozor (10 ga, 
O‘sh viloyati, Novqat tumani), Mingtepa (38 ga, Andijon viloyati), Quva 
(12 ga, Farg‘ona viloyati), Balandtepa (9 ga, Namangan viloyati), Uch-
qo‘rg‘on (24 ga), Oqtepa (12 ga) va Qaynavot (15 ga, Namangan viloyati) 
kabi yodgorliklardan iborat. 
Dovonning sharqiy qismida mustahkam devorlar bilan o‘ralgan va o‘z 
hukmdoriga ega bo‘lgan Yuchen shahri joylashgan. 
Avval olimlar uni hozirgi O‘zgan shahri o‘rnida joylashgan deb 
hisoblar edilar. Biroq, mazkur mintaqada uzoq vaqt davomida arxeologik 
qazishmalar olib borgan Yu.A.Zadneirovskiy Yuchenning joylashgan 
yerini O‘zgandan ko‘ra sharqroqda joylashgan, maydoni 70 ga bo‘lgan 
qadimiy Sho‘rabashot xarobalari bilan bog‘laydi. Ehtimol, bu O‘zganda 
Dovon, davriga oid arxeologik materiallar topilmagani bilan izohlansa 
kerak. Ayni paytda, Sho‘rabashotda mazkur davrga tegishli bir necha 
mudofaa devorlari va qatlamlar mavjud ekanligi qayd qilingan. 
Xitoydan Farg‘onaga olib keladigan yo‘ldagi ikkinchi yirik shahar 
Ershi bo‘lib, unda hukmdorniig qarorgohi joylashgan. Qadimgi muarrixlar 
Ershida mashhur samoviy otlar yetishtirilganini aytib o‘tadilar. Shahar 
ikki: ichki va tashqi qismlardan iborat bo‘lgan. Ershining joylashgan yeri 
haqida manbalarda ishonchli, aniq ma’lumotdar yo‘q. Bu xususda turli 
fikrlar mavjud. Ershining joylashgan o‘rni haqida eng asosli fikrni 
A.N.Bernshtam bildiradi va uningcha bu yer Andijon viloyatidagi 
Marhamat (Mingtepa) ko‘rg‘onidir. 
Shu munosabat bilan savol tug‘iladi: nega endi u Marhamat (Mingtepa) 
ko‘rg‘oni bilan bog‘lanmoqda? Birinchidan, yuqorida tilga olingan manbaga 
ko‘ra Ershi Farg‘ona vodiysining sharqiy qismida joylashgan; ikkinchidan, 
Mingtepada kuchli mudofaa tizimi (ichki va tashqi devorlar) va katta maydon 
(38 ga) aniqlangan; uchinchidan, Mingtepaga o‘xshash yirik yodgorlik vodiy-
da boshqa aniqlanmagan. Shuni ham qo‘shimcha qilish joizki, xitoyliklar 
tomonidan madh etilgan «samoviy otlar» ning tasviri Minggepadan uncha 
uzoq bo‘lmagan qoya toshlarda topilgan va ular Ershining gullab yashnagan 

---

112
Olimlar o‘sha ma’lumotlarga asoslanib, Tojikiston hududida qazishma 
ishlarini boshlab yuborishgan edi va bu ishda o‘lkashunos arxeolog olim 
V.R.Cheletko tashabbus ko‘rsatdi. U 1934 yillarda yuqori zarafshon hudu-
dida arxeolog qazilma ishlarini olib borib, qadimgi Panjikent shahri qol-
diqlarini topdi. Lekin bu qadimgi shaharni ilmiy o‘rganish 1946 yilda 
boshlandi va bu ish uchun So‘g‘diy tojik arxeolog qidiruv guruhi tuzildi. 
Bu guruhning boshlig‘i arxeolog olim A.Yu.Yakubovskiy edi. Qadimgi 
Panjikent shahri Samarqanddan 60 km. sharqda va hozirgi Panjikent shah-
rining chekkasida joylashgan bo‘lib, uning umumiy maydoni 19 gektar, 
aylanasi esa 1750 metrni tashkil qiladi. Shahristondan g‘arbda taxminan 30 
metr balandlikda hukmdor qal’asi joylashgan. Shahristondan sharqda va 
janubiy sharqga qarab savdo hunarmandchilik rabotlari cho‘zilib ketgan. 
Shahristondan janubdagi tepaliqda zardushtiylarning nausi topilgan. 
Shahristonning ko‘cha yo‘llari 3-5 metrdan iborat bo‘lib, ba’zilari paralell, 
ba’zilari kesishgan bo‘lgan. Bu yo‘llarning ikki chetida uylar qurilgan. 
Turar joylar ikkiga bo‘lingan: birinchisi umumiy aholi turar joyi, ikkinchisi 
balandligi va oldidagi ayvoni supalari bilan ajralib turgan. Olimlar bu 
qarorgohni "taxminan yozgi qarorgoh bo‘lgan bo‘lsa kerak" degan fikrni 
bildirishgan. Bu imoratlarning markazida maydoni 50-80 kv. metrni tashkil 
qiluvchi katta xona bo‘lgan. Bu xonaning devorlari turli rasmlar va 
yozuvlar bilan bezatilgan bo‘lib, mansabdorlar uchun turar joy yoki meh-
monxona bo‘lishi mumkin. Panjikent san’at obidalari orasida devorga 
loydan ishlangan haykallar ham bor, ular asosan ibodatxonalarda uchraydi. 
Ularda asosan diniy mavzulardagi tasvirlar masalan, ajdarbaliq, afsonaviy 
hayvonlar aks ettirilgan. Bu tasvirlar o‘simliklardan olingan yelim, mineral 
bo‘yoqlar bilan bo‘yalgan. Bulardan bilinadiki, bu yerda rassomlar va 
haykaltaroshlar ko‘p mehnat qilishgan. Qisqacha qilib aytadigan bo‘lsak, 
Markaziy Osiyoda o‘sha vaqtda ham ijtimoiy-iqtisodiy hayot nisbatan 
yaxshi bo‘lgan. Bizning bu fikrimizni yozma manbalardagi ma’lumotlar 
isbotlaydi. Shaharsozlik haqidagi ma’lumotlarni ham shunga o‘xshash 
tarixiy manbalardan bilib olish mumkin. Bunday tarixiy manbalarni 
arxeologik manbalardan topish mumkin.