|
Magistrlar bilimini sinash uchun savollar
1.Chorvachilik va dehqonchilikni kelib chiqishi haqida qaysi fanlar shug‗ullanadi?
2.Dekondol va Ch.Darvin ishlari haqida ma‘lumot bering.
3. N.I. Vavilov ishlari haqida ma‘lumot bering.
4. R.M. Jukovskiy ishlari haqida ma‘lumot bering.
5. Ye.N.Sinskaya o‗simliklarning kelib chiqishi haqidagi fikrlari
6. Dehqonchilik va chorvachilikka oid arxeologik dalillar
7. Ibtidoiy chorvachilikni paydo bo‗lishi haqida ma‘lumot bering.
8. Hayvon turlarini xonakilashtirish bo‗yicha izchillikni tushuntiring.
10§. Auksologiya haqida umumiy tushuncha
Tayanch iboralar va tushunchalar:
auksologiya, o„sish, rivojlanish,
tibbiyot, oila, gavda, hujayra, geteroxraniya, orqaga qaytmaslik, sekinlik,
davriylik, geteroxraniya, endogennost.
Yunoncha
auxalo
– o‘sish, o‘sish biologiyasi haqidagi fan degan ma‘noni
anglatadi. Auksologiya fan sifatida XX asrning ikkinchi yarmida shakllangan.
Lekin o‘sish haqidagi taraqqiyotlar 200 yildan ortiq vaqt ichida amalga oshirilib
bormoqda. Ayksologiya birinchi maratoba 1919 yil frantsuz Pol Goden tomonidan
fanga kiritilgan bo‘lsada o‘sish va rivojlanishga ilmiy yondoshish XX asrning 70-
yillaridan boshlangan.
104
Auksologiya 1) irsiy jarayonlarning qonuniyatlari 2) jinsiy taraqqiyotni
hamda o‘sishdagi kamchiliklarni 3) odam populyatsiyasini o‘sishi – hayot
kechirishini aks etganligini tasdiqlaydi.
Auksologiyaning tekshiradigan yo‘nalishlari ko‘p. Shulardan 1) auksolo-giya
tarixi va asosiy tushunchalari 2) odam ontogenezini tavsifi va asosiy bosqichlari 3)
biologik yosh va uning mezonlari 4) auksologiyaning ekologik aspekti 5) o‘sish
jarayonlariga irsiyat va muxitning ta‘siri 6) akseleratsiya muammolari va ravnaqi
7) auksologiya va tibbiyotning qisqacha tarixi.
XVIII asrda frantsuz graf
Filiber de Monbeller
1759 yildan to 1777 yilga qadar
o‘g‘lini bo‘yini o‘lchab bordi. Dastlabki uch yil maboynida bolaning bo‘yiga
o‘sishi kamaya borgan. 10-12 yoshda esa bo‘y bir xil bo‘ladi. 12-15 yoshda esa
bolaning bo‘yiga o‘sishi tezlashgan. 18 yoshda esa bolaning bo‘yiga o‘sishi
deyarli to‘xtaydi. XVIII asrda yangi tug‘ilgan chaqoloqlarning tana og‘irligi uning
keyingi rivoji o‘rtasida bog‘lanish borligini aniqladi. Shundan boshlab tug‘ilgan
chaqoloqlarni og‘irligi bilish odat tusiga kirgan.
XVIII asrda badavlat honadonlarning bolalarini bo‘yi shu yoshdagi
kambag‘al oila bolalarining bo‘yiga nisbatan 2.5sm ortiq ekanligi ma‘lum bo‘ldi.
Lekin o‘sish to‘xtash davrida bunday farq deyarli yo‘qoladi. XIX asrda
Pagliani
birinchi marotaba o‘sish bilan balog‘atga yetish orasida aloqa borligini ko‘rsatgan.
Shuningdek
Pagliani
oziqlanish bilan o‘sish o‘zaro bog‘liq ekanligini
aniqlagan. XIX asrda birinchi bo‘lib o‘sish paramateri ijtimoiy – madaniy muxitga
bog‘liqligi ma‘lum qildi. U Amerikaga kelgan italiyalik yevreylarning bolalari ota
– onaga nisbatan bo‘ychan, boshi amerikaliklarnikiga nisbatan uzunchoq
ekanligini aniqladi. Bola gavdasi katta bo‘lishi yashash sharoitiga va oziqlanishiga
bog‘liq deydi.
Bosh formasining o‘zgarishi esa madaniiy an‘analarga bog‘liqlikligini
ko‘rsatdi. Yevropada bolalarni yo‘rgaklab hamma vaqt osmonga
qarab yotqi-
zishadi. Amerikada esa chaqaloqlarni qorin bilan yotqizishadi, oqibatda bu
bolaning bosh shaklini o‘zgargashiga sabab bolgan.
105
O‘sish va rivojlanish gavda hajmining ortishigina emas, balki tabaqalashish
va shakillanish hamdir. O‘sish bu gavdaning organ qismlarini hamma jihatdan
ortishidir. Uning asosida 1) hujayralar sonining ortishi ya‘ni giperplaziya 2)
hujayra hajmining ortishi yoki gipertrafiya 3) hujayralararo moddaning ortishi yoki
akkresiya yotadi. Yetilish tushunchasini o‘sish tushunchasiga nisbatan tariflash
nihoyatda qiyin. Shunga ko‘ra yetilish tushunchasi qaysi parametr (ko‘rsatgich)ga
nisbatan qo‘llaniladi. Masalan jinsiy yetilish deganda organlarni nasl qoldirish
layoqati tushiniladi. Suyak yetilishi degani organizmda suyaklanishi jarayonini
tugaganganligi tushuniladi. O‘sish va yetilish o‘zaro bog‘liq taraqqiyot deb
ta‘riflanadi. Rivojlanishni biologik, psixologik va ijtimoiy jihatlarga qarab
bo‘linadi.
Biologik rivojlanish bu to‘qima, organlar va boshqalarni rivojlanishi bolib.
U embrional va po‘stembrional davrlarda ro‘y beradi. Psixologik rivojlanish
deganda bolani xatti - harakat ruxiy jihatdan yetilishidir. Ijtimoiy rivojlanish
deganda odamlar bilan muomila qilishi, ijtimoiy joylarda o‘zini tuta bilishi
tushiniladi.
O‘sish va yetilishning asosiy qonuniyatlariga, orqaga qaytmaslik, sekinlik,
davriylik, geteroxraniya, endogennost, shaxsiy xilma - xillik kiradi.
Geteroxraniya - ajdodlarga qaraganda har xil organlar va belgilar turli vaqtda
yo oldin yo keyin rivojlanadi.
Geterotopiya
- embrional davrda organni hosil bo‘lish joyini o‘zgarishi.
Endogennost - o‘sish va rivojlanishni genetik dastur asosida bo‘lishi.
O‘sish va rivojlanish bir tekis, asta - sekin bo‘lishi, davriylik asosida amalga
oshadi.
Individual xilma - xillik genetik omillarga muhit ta‘sirining sababi orqali
tushuntiriladi. O‘sish va yetilish sekin emas siklik harakterda bo‘ladi.
Oqibatda o‘sish tezligining ortishi uning sekinlashishi bilan almashinib
turadi. Yaponiyalik olimlar 7,5 va 6 yoshli bolalarni har kuni bo‘yini o‘lchash
natijasida bo‘y cho‘zilishi asosan oyoqlar uzayishi hisobiga bo‘lishini aniqladi.
Faqat bahor paytida tana-gavda jadal o‘sadi.
106
Do'stlaringiz bilan baham: |
