|
6 §. Antropogenezning harakatlantiruvchi omillari
Tayanch tushunchalar va bilimlar:
biologik omillar, ijtimoiy omillar,
irsiyat, o„zgaruvchanlik, yashash uchun kurash, tik yurish, embrional rivojlanish,
organlar tizimi. Nutq, tafakkur.
Odamning kelib chiqishida rol o‗ynagan omillarni biologik va ijtimoiy
omillarga ajratiladi. Biologik omillar barcha tirik mavjudotlar o‗simlik hayvon-
larning evolyutsiyasida rol o‗ynagan omillardir. Ularga irsiy o‗zgaruvchanlik,
yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish kiradi. Ana shu omillar odam
evolyutsiyasining dastlabki davrlarida o‗z ta‘sirini odamning eng qadimgi
ajdodlariga ham o‗tkazadi. Qayd etilgan omillar tufayli qadimgi odamsimon
maymunlar organizmi bir qancha morfo - fiziologik o‗zgarishlarga uchragan.
Shularning natijasida tik yurish layoqati daraxtdan pastda - yerda yashashga
o‗tgan maymunlarda paydo bo‗lgan. Avstralopiteklarda rivojlangan qo‗l,
oyoqlarning funksiyasi taqsimlangan, lekin odamning kelib chiqishida faqat
biologik omillarning o‗zi yetarli bo‗lmaydi. Antropogenezda biologik omillardan
tashqari ijtimoiy omillar mehnat, jamoa bo‗lib yashash, faoliyat ko‗rsatish, ya‘ni
nutq hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‗lgan.
Antropogenezni harakatlantiruvchi asosiy omil mehnat hisoblanadi. Eng
yuksak darajada rivojlangan maymunlar tayyor narsalarni qurol o‗rnida
ishlatadilar, lekin ularning o‗zlari qurol yasay olmagan.
80
Tik yurish
layoqatini yuzaga kelishi odam evolutsiyasi uchun, ayniqsa,
muhim rol o‗ynagan. Tik yurish natijasida maymunlarning tana kattaligi va vazni
orta borgan. Umurtqa pog‗onasiga egiluvchanlik baxsh etgan. S simon bukilma
yuzaga kelgan. Gumbazsimon oyoq panjasi paydo bo‗lib, chanoq kengaygan.
Dumg‗aza mustahkamlangan, jag‗ apparati ancha engil bo‗lib qolgan.Tik yurishga
layoqatli bo‗lish million yillar davomida qaror topgan.Tik yurish biologik jihatdan
olganda odamni anchagina mushkul ahvolga solib qo‗ydi. U odamning yurish
tezligini chekladi, dumg‗azaning harakatchanligidan mahrum qildi. Uzoq vaqt tik
yurish va yuk tashish panjalarning yassilashishiga va oyoq vena tomirlarining
kengayishiga sababchi bo‗ldi. Darvinning fikricha, tik yurishga o‗tish
maymunlarning odamga aylanish jarayonida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‗ldi.
Tik yurish tufayli odamning maymunsimon ajdodlarida qo‗llar tanani tutib turish
vazifasidan xalos etib, xilma-xil harakatlar qila olish layoqatini kasb etdi. Odam
shakllanayotgan davrda uning qo‗llari dastlab sust rivojlangan bo‗lib, eng oddiy
harakatlarni bajargan, xolos. Yashash uchun kurashda qo‗llari mehnat qilish uchun
foydali irsiy o‗zgarishlar paydo bo‗lgan. Individlar tabiiy tanlanish tufayli
saqlanib, o‗zlarida vujudga kelgan bunday o‗zgarishlarni kelgusi nasllarga berib
borgan. Driopiteklardan to homo halilis va pitekantrop, sinantroplarning tabiiy
narsalarni qurol o‗rnida ishlatishdan to ularni o‗zi tayyorlaydigan bo‗lguncha
oradan million yillar o‗tgan.
Mehnat qurollarining eng oddiylari ham odamni atrof- muhitga qaramligini
yengillashtiradi, bilim doirasini kengaytirib, tabiatdagi narsalarni nomoyon bo‗lish
xossalarini ochib beradi. Mehnat qurolining rivojlanishi odamning kelib chiqishida
biogen omillar ta‘sirini susaytirib, ijtimoiy omillar ta‘sirini kuchayishiga olib keldi.
Ijtimoiy hayot tarzi odam evolyutsiyasining bosh omilidir. Eng oldin mehnat
ijtimoiy bo‗lgan, chunki maymunlar to‗da – to‗da bo‗lib yashagan. Mehnat jamoa
a‘zolarining jipislashuviga olib kelgan. Ular birgalikda yirtqich hayvonlardan
himoyalangan, ov qilishgan, bolalarini tarbiyalashgan. Jamoaning yoshi ulug‗
a‘zolari kichik yoshdagilarga ozuqalarni qidirib topishni, qurol yasash sirlarini, ov
usullarini, olovni saqlashni o‗rgatib borganlar. Mehnat jarayonining rivojlanib
81
borishi bilan odam ajdodlari bir - birini quvvatlash va bir - biriga yordam berish
foydali ekanligini tobora aniq bila borgan. Eng qadimgi ov va baliqchilik qurollari,
eng qadimgi odamlarning go‗shtli ovqat iste‘mol qilganligidan dalolat beradi.
Olovda pishirilgan ovqatni istemol qilish, chaynash apparati pastki jag‗larga
tushadigan yuklamani kamaytirgan. Maymunlarda baquvvat chaynash muskullari
kelib birikadigan tepa suyak qirrasi biologik ahamiyatini yo‗qotib, foydasiz bo‗lib
qolgan va yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish jarayonida asta- sekin yo‗qolib
ketgan. O‗simlik ovqatlaridan aralash ovqatlanishga o‗tish ichakning qisqarishiga
olib kelgan. Olovdan foydalanish organlar va, ayniqsa, miyani zarur moddalar
bilan ta‘minlashda, sovuqdan, yirtqich hayvonlardan himoyalanishda muhim
ahamiyatga ega bo‗lgan. Atrof- muhitni o‗lik va tirik tabiatni bilishda orttirilgan
hayot tajribasi avloddan- avlodga berilib, takomillasha borgan. Jamoa bo‗lib
yashash odamlarning bir-biri bilan muomala qilish uchun keng imkoniyatlar
yaratgan. Jamoa a‘zolarining birgalikdagi faoliyati imo-ishora, har xil tovushlar
orqali xabarlashib turish zaruriyatini tug‗dirgan. Dastlabki so‗zlar unchalik aniq
ifodalanmagan bo‗lsada, ular mehnat yumushlari bilan bog‗liq bo‗lgan va ish –
harakatlarni bildirgan narsalarni nomlash esa keyinchalik paydo bo‗lgan.
Maymunlarning yaxshi rivojlanmagan hiqildog‗i bilan og‗iz apparati irsiy
o‗zgaruvchanlik va tabiiy tanlanish tufayli insonning ma‘noli nutq organiga
aylangan. Oqibatda odam signallarni so‗z holida idrok eta oladigan bo‗ldi. Bu
ikkinchi signal sistemasidir.
Nutq ajdodlarimiz aqliy rivojlanishini ma‘lum bosqichda paydo bo‗lgan va
miyani yanada rivojlanishiga, fikrlash jarayoniga ta‘sir ko‗rsatgan. So‗z tufayli
aniq narsalarni hayolga keltirish, umumashtirish, xulosalash, ya‘ni obstrak tarzda
fikrlash amalga oshgan. Bu faqat insonlarga hos xususiyatdir. So‗z orqali odamlar
o‗zaro muomalada bo‗ladilar. Katta yoshdagilar o‗z bilimini kelgusi avlodga so‗z
orqali beradilar. So‗z insonni tarbiyalashda muhim vazifa hisoblanadi. Nutq
ijtimoiy munosabatlarni kuchaytiradi. Insoniyat jamiyati evolyutsiyasi davomida
tabiiy tanlanish asta-sekin o‗z ahamiyatini yo‗qotib bormoqda.
82
Do'stlaringiz bilan baham: |
