Toshkent 2014 B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov o

Sifat o„zgaruvchanlik. 
Biologik va agronomik tadqiqotlarda ko„pincha 
belgilaming sifat o„zgaruvchanligi bilan ishlashga to„g„ri kelib, umg„ va 
mevalaming turli shakli va rangi , duragaylaming parchalanishi va h.k. Sifat 
0
„zgaruvchanlik uchun alohida altemativ holat boMib, belgilaming variatsiyasi , 
ya‟ni o„zgarib turuvchi ikki imkoniyatdan bir (altemativ) belgining nomoyon 
boMishi yoki boMmasligini o„zida namoyon qiladi. Masalan yerkak yoki 
urg„ochi na‟munalar, kasal va sogMom o'simliklar, qiltiqli va qiltiqsiz boshoq va 
h.k. Sifat variatsiyasi da kuzatishlar natijalarini guruhlarga ajratishda to„plam 
ob‟ektlarini har xil sifat belgilari bo'yicha guruhlarga taqsimlanishiga olimb 
keladi. 
Sifat o„zgaruvchanligining asosiy statistik ko„rsatkichi boMib belgi 
ulushi, o„zgaruvchanlik ko„rsatkichi, variatsiya koeffitsienti va tanlama ulushi 
xatosi hisoblanadi. 
Belgi ulushi yoki to„plamdagi ayrim variantlaming nisbiymiqdori. Belgi 
miqdori p,, p
!5
p, va h.k. lar orqali belgilanadi va oMchov birliklari yoki foizlarda 
ifodalanishi mumkin. Birinchi holatda mazkur to„plamdagi barcha ulushlar 
miqdori yoki bir qator taqsimlanishlar birga , ikkinchi holatda - 100% ga teng. 
Belga ulushi- bu л, 
, n
2
 , n
, va h.k qatorlardagi har bir a‟zolaming sonining 
N to„plamdagi nisbati, ya‟ni o„rganilayotgan to'plamda mazkur belgining paydo 
bo'lish ehtimoli: 
n = ^ n = ^ n — 
—

---

1 8 1
P' 
N
 ‟ "
2
 Л' ‟ 
N
 
Altemativ (ikki yo„sinda bo„lisht mumkin bo'lgan) o'zgaruvchanlikda bitta 
belgining ulushi p belgisi orqali, ikkinchisi esa q belgisi orqali ifodalanadi. 
Keltirilgan tenglikka asoslanib p+ q = 1.0 (yoki 100%), qaysiki ikki qarama 
qarshi hodisa ehtimol har doim birga teng (100%), 
q = 1-p. 
Sifat belgisi o'zgaruvchanligi ko'rsatkichi bo'lgan s bir biriga nisbatan 
qatorlaming o'lchamini variatsiyasini tavsiflaydi. O'zgaruvchanlik ko„rsatkichi 
ahamiyati quyidagi formulada aniqlanadi : 
s=a
a
/a
x
p
2
x
a
,
3-p* bu yerda p,, p
2
, p, va h.k. lar - 
umumiy to„plamdagi belgilar ulushi (yoki ulaming foizdagi ifodasi). 
к - belgilar gradatsiyasi soni 
k.> 2 bo„lganda o„g„itlar 0„zgaruvchanlik ko„rsatkichini 
logorifmlash quyidagi formulada amalga oshiriladi 
lg 
s
= 'gA + + igp, + 
-*- 
»g
p„ 
k
 
к
Agar o'rganilayotgan to„plamda ikkita 
gradatsiyali ob‟ekt taqlim 
etilgan bo'lsa (altemativ o„zgaruvchanlik), 
u 
holda 
o'zgaruvchanlik 
quyidagicha topiladi: 
s = 
Jw
= Vo. 
10 x 0.90 
= 0.30 (yoki 30%) 
p va q munosibatiga bog'liq ravishda s ifodasi 0 dan 0.5 gacha o'zgaradi. 
Sifat belgisining maksimal o'zgaruvchanligi s„„kachonki p=q=0.5 yoki s
-
„= 
Vo.5x0.5 = 0.5 (yoki 50%). Turli gradatsiyali sifat belgilarini taksimlanishi uchun 
maksimal (eng yuqori) o'zgaruvchanlikning ahamiyati to'g'risida quyida jadvalda 
keltirilgan:

---

21-jadval
182
bu yerda 
p
va 
q
oMchoq birligi yoki foizlarda ifodalanishi mumkin. Ma‟lumki p (yoki q ) 
ni p ± 
s
p
intervalida uchratish ehtimoli 
68
% ni, p ±
Maksimal ifoda s 
макс
kattaliklaridan foydalanib sifat belgilarining 
variatsiya koeffitsientini, foizlarda ifodalangan o„zgaruvchanlikning haqiqiy 
ko„rsatkichini va maksimal o„zgaruv-chanlikni hisoblash mumkin. 
Vp = — 
xlOO