|
Onlıq
Ekilik
Segizlik
On altılıq
0
0
0
0
1
1
1
1
2
10
2
2
3
11
3
3
4
100
4
4
5
101
5
5
6
110
6
6
7
111
7
7
8
1000
10
8
9
1001
11
9
10
1010
12
A
11
1011
13
B
12
1100
14
C
13
1101
15
D
14
1110
16
E
15
1111
17
F
16
10000
20
10
Bul keste boyınsha bir sanaq sistamasınan ekinshisine ótiw máselesin kórip
óteyik. Máselen: 10 lıq sanaq sistemasındaǵı 13 sanına 8 lik sanaq sistemasında 15
sanı mas keledi hám ol 13 di 8 ge bólingende payda bolǵan pútin san 1 hám qaldıq
5 lardan quralǵan. Tap sanday 13 di 6 ǵa bólgende payda bolıwshı pútin san 2 hám
qaldıq 1 ler 21 sanın payda qıladı. Bul san 13 sanınıń 6 lıq sanaq sistemasındaǵı
mánisi.
Ádette bir X sanınıń qaysı sanaq sistemasına tiyislıligin kórsetiw ushın onıń astına
indeks sıpatında zárúr sanaq sistemasınıń tiykarı kórsetiledi. Máselen, X
6
– X
sanınıń 6 lıq sanaq sitemasına tiyisli ekenligin kórsetedi.
X
10
=13 sanınıń X
2
ekilik sanaq sistemasındaǵı kórinisin tabayıq. Joqarıdaǵıday,
13 di izbe-iz 2 ge bólemiz hám bóliwdi pútin bóliminde nol payda bolǵanǵa
shekem dawam ettiremiz.
Ońnan shepke tártibinde jazılǵan qaldıqlar, yaǵnıy 1101 sanı X
10
=13
10
sanınıń
ekilik sanaq sistemasındaǵı kórinisi boladı.
Endi 8 lik sanaq sistemasınan 10 lıq sanaq sistemasına bóliw jolı menen ótiwge
tiyisli
mısal
lar kóreyik. Máselen, keste boyınsha 15
8
ge 13
10
mas keledi. endi onı
tabıp kóreyik, bunıń ushın 15
8
di 10 lıq sanaq sistemasınıń tiykarı–10 nıń 8 lik sanaq
sistemasındaǵı kórinis – 12 ge bóliw kerek boladı. 158 di 128 ge bólse pútin
bóliminde 1 hám qaldıqta 3, yaǵnıy 13
10
– payda boladı. Buǵan keste arqalı isenim
payda qılıw da múmkin.
Ekinshi
mısal
: 175
8
sanın 10 lıq sanaq sistemasındaǵı kórinisin tabıw talap
qılınǵan bolsın. Tap joqarıdaǵıday 175
8
di 12
8
ge izbe-iz bólemiz. esletip ótemiz,
bóliw ámeli 8 sanlıq sanaq sistemasında alıp barıladı. (Kestege qaralsın)
R sanaq sistemasında berilgen sandı Q sanaq sistemasına ótkiziw ushın, R sanaq
sistemasındaǵı X sanı Q sanaq sistemasınıń tiykarına, yaǵnıy Q ǵa izbe-iz, pútin
bóliminde 0 payda bolǵanǵa shekem dawam ettiriw kerek. Qaldıqlar onnan shepke
karap izbe-iz jazılsa, R sanaq sistemasında berilgen Xr sanınıń Q sanaq
sistemasındaǵı Xr kórinisi payda boladı. Bóliw ámeli berilgen R sanaq sistemasında
ámelge asırıladı.
Bázi bir sanaq sistemalarınan ekinshisine ańsatlaw halda ótiw imkániyatları bar.
Jeke halda, 2 ge eseli sanlardıń birinen 2 ekinshisine ótiw qaǵıydasın kórip ótemiz.
Máselen, 8 lik sanaq sistemasında berilgen X
8
=5361 sanınan X
2
ge bóliw ushın,
X
8
diń hár bir cifrın 2 likdegi kórinisi-triadalar (2
3
=8) menen almastırıp shıǵamız:
D8A2
16
nı 2 lik sanaq sistemasına ótkiziw ushın onıń hár bir cifrın 2 lik sanaq
sistemasındaǵı tórtlikler-tetradalar menen almastiramız:
Ekilik sanaq sistemasında berilgen sannan 8 lik sanaq sistemasına ótiw ushın, onıń
oń tárepinen baslap hár bir úshliklerdi (triadalardı) 8 likdegi mas cifrlar menen
almastıramız. Máselen:
Joqarıdaǵı X2 sanın 16 lıq sanaq sistemasına ótkiziw ushın X2 ni oń tárepten
baslap tórtlikler (tetradalar) menen almastıramız.
Endi, qálegen sanaq sistemasınan onlıq sanaq sistemasına ótiwdiń qaǵıydasın
kórip ótemiz. Segizlik sanaq sistemasında berilgen sannıń 1758 onlıq sanaq
sistemasındaǵı kórinisin X
10
tabıw talap etilsin. Bunıń ushın berilgen sannıń 8 lik
sanaq sistemasındaǵı jayılmasın jazıp alamız.
hám 8 lik sanaq sistemasında 108 =8 ekenligin esapqa alıp tabamız.
Tap joqarıdaǵılarday, tómendegi mısallardı da kóriw múmkin:
Sol waqıtqa shekem biz pútin sanlardı bir sanaq sistemasınan basqasına ótkiziw
menen shuǵıllandıq. Bólshek sanlardı bir sanaq sistemasınan ekinshisine ótkiziw
ushın, onıń pútin bólimi joqarıda keltirilgen qaǵıyda, yaǵnıy bóliw tiykarında
ámelge asırıladı. Bólshek bólimin R sanaq sistemasınan Q sanaq sistemasına ótkiziw
ushın bólshek sandı Q ǵa izbe-iz kóbeytiriwde payda bolǵan sannıń pútin bólimleri
izbe-izligi, berilgen san bólshek bóliminiń Q sanaq sistemasındaǵı kórinisin payda
qıladı.
Mısal sıpatında onlıq sanaq sistemasında berilgen X
10
=25,205 sanın 8 lik sanaq
sistemasına ótkizeyik. Berilgen sannıń pútin bólimi-2510 segizlik sanaq
sistemasında 418 ge teń. Endi bólshek bólimi 0,205 dı 8 lik sanaq sistemasına
ótkizemiz. Bunıń ushın onı izbe-iz 8 ge kóbeytiremiz hám payda bolǵan pútin
bólimin sızıqtıń shep tárepine ótkizemiz.
Juwmaqlaw
Kompyuter sistemalarında paydalanılatuǵın ekilik sanaq sisteması esaplaw
processlerin alıp barıw ushın júdá qolay esaplanadı.
Kompyuterde onlıq sanaq sistemasındaǵı hámme sanlar ekilikke hám onnan
onlıqqa mashina tárepinen orınlanadı. Bıraq, kompyuterden professional dárejede
paydalanıw ushın mashina tilin úyreniw lazım boladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
