O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

ta ’lim ning i/miyligi va amaliy ahamiyatga egaligi;
- tizimli/igi, m antiqiyligi va ketma-ketligi;
- hayot bilan bog 'liqligi;
- tushunarli bo ‘lishi;
- kuzatish va tajribalar;
- dialektik, isbotli, tortishuvli, ritorik va she'riy m ulohazayuritish usullari;
- induksiya va deduksiya usuli;
- mashqlarni bajarish, takrorlash va h.k.
Ustoz faoliyati, Forobiy fikriga ko'ra. yosh insonlarda axloqiy talablarni va 
muayyan fan sohasidagi amaliy malakalarni hosil qilm og'i lozim. Ustozlik 
faoliyatining maqsadi - o ’quvchi shogirdlarni baxt-saodatga erishish yoMlarini 
qidirishga, izlanishga tayvorlashdir. Shu nuqtai nazardan o ‘z kasbiga halol 
yodoshmaydigan, vijdonsiz murabbiylarni Forobiy hurmat. izzatga arzimaydigan 
kishilar deb qaragan. Ustozning vazifasi davlat boshligM bajaradigan ma'suliyatli 
vazifaga o ‘xshaydir, deydi u. U nimani ko'rsa va eshitsa xotirada saqlay olishi 
kerak; o ‘tkir va uzoqni k o 'ra oladigan aql sohibi bo‘lm og‘i lozim; u o ‘quvchilarga 
bilim bera olishni ham sevishi. ayni paytda bu faoliyat hamroxi boMgan mashaqqatli 
mehnatdan xormasligi, mast qiluvchi ichimliklarni ichishdan o ‘zini saqlashi kerak; 
haqiqatni va unga intiluvchilarni sevishi; yolg'onni va uni shior qilib olganlarga 
qattiq g ‘azab tuyishi; m ag‘rur ruhga ega bo‘lishi va o ‘z sha'nini yuksak tutishi; o ‘z 
shogirdlariga adolatli munosabatda bo'lishi; qo‘yilgan maqsadga erishishda qat'iylik 
ko‘rsata olishni talab etiladi.
Abu N asr Forobiy 
"Baxt-saodatga erishuv haqida"
risolasida ta'lim-tarbiyani 
ikki y o ‘l bilan am alga oshirishni nazarda tutadi. Bulardan:
birinchisi
— 
ixtiyoriy usul
bo'lib, bunda qanoatbaxsh va ilhomlantiruvchi 
so‘zlar yordam ida odat hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi va shaxsdagi 
g'ayrat-intilish harakatga aylantiriladi:
227

---

ikkinchi usul
— 
majbur etish y o ’li
bo‘lib, bu usul gapga ko‘nmaydigan 
shaxslarga nisbatan qoMlaniladi.
Forobiy ta'lim -tarbivada 
rag'batlantirish, odatiantirish, majbur etish usullarini
ko‘rsatgan. 
"Falsafani 
o'rganishdan 
oldin 
nim ani 
bilish 
kerakligi
haqida’'r\so\?Ls\&&: 
“QattiqqolUk m uallimga nisbatan nafrat uyg'otsa, 
o 'ta
bo'shanglik esa shogirdning m uallimga va uning o'qitayotgan fa n ig a nisbatan
mensimaslik xislatini paydo q ila d i”-
deb, muallim shogirdiga nisbatan o ‘ta 
hokimlikka ham, o ‘ta bo‘shanglikka ham yo‘l q o ‘ymasligi kerakligini aytib o'tadi. 
Forobiy 
“A q l to 'g ‘risida " risolasida:
“Aqlli deb shunday kishiga aytamizki, unda
о ‘tkir zehn-idrok bo 'lishi bilan birga, fa zila ti ham bo ‘Isin. Bunday kishi о ‘lining
butun qobiliyati va idrokini yaxshi ishlarni amlaga oshirishga, yom on ishlardan
o'zini saqlashga va tortishga qaratm og i lozim " deydi.
Forobivning ta'lim -tarbiya 
to ‘g ‘risidagi teran fikrlari, ibratli mulohazalari pedagogk fikr taraqqiyotida muhim 
o 'rin tutadi.
A b u A li ibn S in o (980-1037)
falsafa, tabobat, falakiyot, botanika, geologiya. 
zoologiya, musiqa, mantiq, psixologiya, axloq, tilshunoslik va adabiyot kabi fan 
sohalariga bag'ishlab asarlar yozdi.
“Tib qonunlari” , “H adiyat ar-rais” “Al- m ajm u'”, “Kitob al-val-ism ”, “Tadbir- 
al m anozil” , “D onishnom a’', “Kitob - ash-shifo”, “ Kitob an-najot” kabi 450dan ortiq 
asarlarni yaratgan, lekin ularning 220dan ortig‘i bizgacha yetib kelgan. Ulardan 80 
tasi falsafa, ilohiyot va tasavvufga tegishli, 43 tasi tabobatga oid, 19 tasi mantiqqa, 
26 tasi psixologiyaga, 23 tasi tibbiyot ilmiga, 7 tasi astronom iyaga, 1 tasi 
matem atika, 1 tasi muzikaga, 2 tasi kimyoga, 9 tasi etikaga, 4 tasi adabiyotga va 8 
tasi boshqa olim lar bilan bo‘lgan ilmiy yozishm alarga bag‘ishlangan. A llomaning 
boy ilmiy m erosi 
tufayli u “ Shayx - Ur - Rais”, Sharqda “Olimlar boshlig‘i” , 
O vro‘pada “ O lim lar podshosi” nomlarga sazovor boTgan. Ibn Sinoning “Tib 
qonunlari” asarini tibbiyot qomusi deb atash mumkin. Chunki asar g ‘arb 
m am lakatlarida to XVIII asrgacha tibbiy qoMlanma bo ‘lib kelgan.
Abu Ali ibn Sino o 'zidan ilgari yaratilgan barcha fan va madaniyat 
yodgorliklarini egalladi. U larning ko‘p tarm oqlarini rivojlantirdi, natijada uning
228

---

ilmiv merosi jahon fani va madanivatiga ulkan hissa boMib qo“shildi. Ibn Sino 
fanlarni tasnif etib, ularni ikkiga: nazariy va amaliy guruhlarga boMadi. Nazariy 
guruh kishilarni o ‘zidan tashqaridagi borliq holati haqidagi bilimlarni egallashga 
y o ’llasa, amaliy qism bizga bu dunyoda nimalar qilishimiz kerakligini o'rgatadi 
devdi. U birinchi guruhga etika, iqtisod, siyosatni. ikkinchi guruhga fizika, 
matematika, metafizika, dunyo qonuniyatlarini o ‘rganuvchi barcha fanlarni kiritadi. 
Ta'lim ning mazmuni va usullari haqida Ibn Sinoning barcha asarlarida ko'plab 
fikrlarni uchratish mumkin. "Nurlanish falsafasi'’ risolasida u shunday deb yozgan 
edi: ”