O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

oddiy,
bir necha atributdan tashkil topganda esa 
turli tarkibli
deb ataladi. 
Munosabatda dastlabki kalitdan tashqari ikkilamchi kalit ham bo'lishi 
mumkin.
Al
A2
A3
A4
A5
A6
d ll
d21
d31 d41 d51 d61
d 12 d22
K2 korteji
d62
d 13 d23
d33 d43
d
о
m
e
n
d63
7.5-rasm. 
R
relatsion
147

---

Ikkilamchi kalit 
— mazmuni turli satr-kortejlarda takrorlanishi mum­
kin boigan kalitdir. Ular bo'yicha ikkinchi kalitning bir xil mazmunli
satrlar guruhi izlab topiladi.
Satrlar ustunlardan farqliroq o'z nomlariga ega emas, ularning jadvalda 
joylashish tartibi aniqlanmagan va satrlar soni mantiqan chegaralanmagan 
bo'ladi. Satmi tartib raqamiga ko'ra tanlab olib bo'lmaydi. Faylda har bir 
satr o'z raqamiga ega bo'lsa ham, bu narsa satmi tavsiflamaydi. Bu raqam 
satr jadvaldan olib tashlanganda o'zgaradi. Mantiqan satrlar o'rtasida 
„birinchi" va „oxirgi" degan tushuncha yo'q.
Relatsion tizimlarning qo'llanilishi murakkab siljishlar zaruriya- 
tini bartaraf qildi. Chunki ma’lumotlar endi bir fayl ko'rinishida emas, 
balki mustaqil to'plam lar asosida tuzilib, m a’lumotlarni tanlab olish 
uchun amaliy to'plam lar nazariyasi — relatsion algebra amallari q o 'l­
laniladi.
M a’lumotlar bazalarining obyektga 
mo'ljallangan modeli dastur- 
lashning obyektga mo'ljallangan tillari paydo bo'lishi bilan yuzaga chiqa 
boshladi. Bunday bazalarning paydo bo'lishi 90-yillar-ga to'g'ri keladi. 
Ushbu turdagi bazalar sinflar usullarini o'zida saqlaydi. K o'pincha, 
doimiy sinflar obyektlarini o'zlarida saqlab, m a’lumotlar orasida to ‘- 
siqsiz uyg'unlashuvni hamda ilovalarda ularga ishlov berishni amalga 
oshiradilar.
Relatsion modellaming hozirgi zamon MBBT larida ustunlikka 
erishishi quyidagi omillar bilan aniqlanadi:
1) rivojlangan nazariyaning mavjudligi (relatsion algebrani);
2) ma’lumotlaming boshqa modellarini relatsion modellarga kelti­
rish apparatining mavjudligi;
3) axborotga ruxsatli kirishni tezlashtirishning maxsus vositalari 
mavjudligi;
4) tashqi xotirada MB aniq ma’lumotlaming fizik joylashishi haqida 
bilimga ega bo'lmay, ular bilan ishlash imkoniyatini yaratadigan MB ga 
nisbatan standartlashgan yuqori darajadagi so'rovlar tilining mavjudligi.
Ma’lumotlar bazalarini ishlab chiqishda 2 xil usuldan foydalanish 
mumkin. Birinchi usulda, awal asosiy masalalar aniqlanib, ulami hal 
qilish uchun baza yaratiladi hamda masalaning m a’lumotlarga bo'lgan 
ehtiyoji aniqlanadi. Ikkinchi usulda, muammo sohasining namunaviy 
(tipik) obyektlari birdaniga o'matiladi. Bu yerda eng optimal usul — ikkala 
usulni birgalikda ishlatishdir. Bu shu bilan bog'liqki, dastlabki bosqichda 
barcha masalalar to'g'risida yetarlicha ma’lumotlar yo'q.
148

---