O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

7 .3 . Axborotlar bazasini tashkil etish va yuritishning
dasturiy vositalari
Umumiy holda, axbort bazasini yuritishning dasturiy vositalarga servis
dasturiy vositalar, umumiy maqsad uchun universal amaliy dastur vositalari
va ixtisoslashgan amaliy dasturlar kiradi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) — axborotlar 
bazasini yaratish va yuritish uchun alohida ahamiyatga ega. MBBT umumiy 
maqsadlarga mo'ljallangan universal amaliy dasturiy vositalarga mansub. 
MBBT — bu mashina tashuvchida mantiqiy o'zaro bog'langan ma’lu­
motlarni tashkil etish va yuritish uchun mo'ljallangan nisbatan keng 
tarqalgan va samarali universal dasturiy vosita sanaladi. MBBT yagona 
ma’lumotlar bazasida dubl qilinmaydigan ma’lumotlami integratsiyalashni 
va ulardan ko'p maqsadlarda foydalanishni, bazadagi barcha ma’lumotlar 
butunligini va to'g'riligini ta’minlaydi hamda ma’lumotlarga ruxsatsiz 
kirishdan himoyalaydi.
MBBT ma’lumotlar bazasidan so'rovlami tashkil etishning modulli 
dasturiga ega bo'lmagan foydalanuvchiga mo'ljallangan qulay vositalarga ega.
MBBT asosida AB ni ishlab chiqish, ma’lumotlar bazasini tashkil 
etish tuzilmasi bo'yicha masalalami tayyorlashga mo'ljallangan. Bu 
masalalar bevosita axborot ta ’minotining mashina tashqarisidagi sohasi 
bilan bog'langan. Ishlab chiqilgan m a’lumotlar bazasiga muvofiq uni 
MBBT vositalari bilan tashkil etish va uni ishga tushirish amalga oshi­
riladi.
Axborotlarni kiritish va nazoratlashning mahsus dasturiy vositalari­
dan — yirik axborot bazasi uchun birlamchi massivlami yaratish va ma’­
lumotlami bazaga to'plashdan oldin qayta ishlash bosqichida foydalaniladi. 
Bazani yaratishdan oldingi qayta ishlash vositasi kompyuterga kiritiladigan 
axborotning haqqoniyligini va katta massivdagi ma’lumotlami yuklashga 
tayyorgarlikni avtomatlashtirilgan nazoratini ta’minlaydi.
Ma’lumotlami qayta ishlashning servis vositalari — axborot bazasiga 
xizmat ko'rsatish bo'yicha ko'makchi vazifalami ta’minlashi lozim. Ular 
bazaning dasturiy vositalariga tegishli. Bular ma’lumotlar fayllari va mashina 
axborot tashuvchi vositalari bilan ishlash bo'yicha turli utilitalardir. Ularga 
quyidagilar mansub: nusha olish, arxivlash, tiklash, anti-virus vositalari, 
tarmoq utilitlari va boshqalar.
Foydalanuvchining amaliy dasturlari universal algoritmlash tillaridan 
birida yaratiladi. Bunday dasturlarda, odatda, ularda ishlab chiqiladigan
141

---