N. A. Egam berdieva arxeologiya ( 0 ‘quv qo‘llanma)

Q o ‘yqirilgan qala 
(mil.avv. I V -
III asrlar) alohida ajralib turadi. Qala aylana shaklda qurilgan. Uning 
markaziy qismida ark joylashgan. Arkning atrofi 2 qator mudofaa devori 
bilan him oyalangan. Tashqi mudofaa devorda har 18-26 metrdan burjlar 
jo ylashgan. Bu devor xom gMsht va paxsadan qurilgan boMib, qalinligi
1 metr. balandligi 7 metr boMgan. Bu qala ibodatxona vazifasini o ‘tashi 
bilan birga rasadxona sifatida ham foydalanilgan. Bu erdan oramiy 
xatiga asoslangan qadim gi Xorazm yozuvi topilgan. YOzuv qisqagina 
boMib, u xum ning tepa qismiga «aspabarak», y a ’ni «otda ketayotgan», 
yoki «ot minib turgan» m a ’noni anglatadi.
105

---

T u p r o q q a l’a 
ham o ‘ziga xos qurilish uslubiga ega. U t o ' g ‘ri 
to'rtb u rch ak shaklida qurilgan b o ‘lib, qudratli m udofaa devoriga ega. 
Devor burchaklarida burjlar bor. U 17,5 gektar m aydonni (500 x 350) 
egallaydi.
M azk u r yodgorlik X X asrning 40 - 50 yillarda S.P.Tolstov boshchili- 
gidagi X orazm arxeologik ekspeditsiyasi tom onidan o ‘rganilgan. Shahar 
markazidan katta k o 'c h a o ‘tgan b o ‘lib u shaharni ikki qism ga boMib 
turibdi. M arkaziy m avdonda qasr va ibodatxonalar joylashgan. Ushbu 
yodgorlikdagi devorlar rasm va haykaltaroshlik namunalari bilan 
bezatilgan. 138 ta haykallar, saroy a ’yonlari, jangchilar, ohular, sozan- 
da ayollar tasvirlangan rasm lar topilgan.
1948-1949 yillarda teri va y o g 'o c h g a yozilgan 140 ta hujjat chiqib, 
ulardan 26 tasi yaxshi saqlangan. X o ra z m hududidan 60 ga yaqin 
K ushon tangalari topilib. ular K adfiz H, Kanishka. X uvishka, Vasude- 
valar davrida zarb qilingan.
Q adim gi 
davrda 
X orazm
haykaltaroshlik 
m aktabida 
m intaqa 
aholisining tipi aniq m ahorat bilan aks ettirilgan. Haykallarda mahalliy 
a h o l i n i n g k i y i m —k e c h a g i v a t u n n u s h t a r z i h a m a n i q i f o d a e t i l g a n .
X aykallari asosan Q o 'y q irilg a n q a l’a, O q q a l’a, Tuproq q a l’aladan 
topilgan.
T u p ro q q a l'a n in g deyarli barcha zallari haykallar bilan bezatilgan. 
M asalan, saroyning «podsholar zali» deb nom langan zalining devorlari 
uzun yaxtak, sharovar kiygan erkaklar va burmali k o ‘ylakdagi 
ayollarning haykallari bilan bezatilgan. « H arbiylar zali»ning m arkazida 
yirik haykal va uning ikki to m o n id a o 'z i g a xos bosh kiyim dagi qurolli 
harbiylar haykallari o ‘rnatilgan. Boshqa bir zalda chordana qilib o ‘tirgan 
podshohni parvozdagi xudolar tom onidan g ‘alaba bilan tabriklash 
lahzalari tasvirlangan. Saroyning yana bir zali m a y x o ‘rlik bazmi va unda 
raqsga tushayotgan raqqosa va m asharabozlarning b o ‘rttirib ishlangan 
haykallari bilan bezatilgan. «O hular zali»da esa, ohular ketidan eldek 
uchib borayotgan otliq ovchilarning tasvirlari d evorga b o ‘rittirib 
ishlangan. Ilgarigi adabiyotlarda T u p ro q q a ’a Q adim gi X orazm ning 
poytaxti sifatida e ’tiro f qilib kelinar edi, lekin keyingi davrlarda olib 
borilgan tadqiqotlar tufayli m am lakatning diniy marosimlari o'tk azi- 
ladigan sulolaviy markazi ekanligi o ‘z isbotini topdi. Q adim gi Xorazm
poytaxtining izlari esa, O q s h a x o n q a l’adan topildi.