“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

2. Umumiy o‘zaro aloqa va rivojlanishning dialektik tamoyillari. 
Har qanday 
konsepsiyaning mazmunini yoritishda uning tamoyillarini tahlil qilish, ayniqsa, muhim ahamiyat 
kasb etadi. Dialektika ham bundan mustasno emas. Tamoyillar nima? 
Falsafiy ma’noda «tamoyil»(prinsip) tushunchasi fundamental qoida,birinchi asosni, 
biron-bir konsepsiya yoki nazariyaning eng muhim asosini anglatadi. Falsafiy nazariya sifatidagi 
dialektikaga tamoyillar yaxlit tus beradi, uning qonunlari va kategoriyalarini izchil tizimga 
soladi. Dialektikaning hozirgi konsepsiyalarida umumiy aloqadorlik va rivojlanish, tarixiylik, 
sababiylik, tizimlilik kabi tamoyillar muhim rol o‘ynaydi. Quyida bu tamoyillarni tahlil qilamiz. 
Umumiy aloqadorlik tamoyili. 
Rang-barang dunyoda har bir ob’ekt ko‘p sonli 
xossalarga ega bo‘lib, ular boshqa ob’ektlar bilan o‘zaro aloqa jarayonida namoyon bo‘ladi. 
Boshqacha qilib aytganda, har qanday tuzilma boshqa tuzilmalar bilan aloqaga kirishish orqali 
namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, har bir ob’ekt o‘zga ob’ektlar bilan qonuniy bog‘lanadi va bu 
ob’ektlar bilan o‘zaro ta’sirga kirishish jarayonida ishtirok etadi. 
Aloqa. 
Falsafada aloqa deganda makon yo vaqtda bir-biridan muayyan masofada 
uzoqlikda joylashgan ikki yoki bir necha hodisa yoki ob’ektning o‘zaro aloqa jarayoni 
tushuniladi. Ob’ektlar diskretlik, shakllanganlik va nisbatan mustaqillikdan mahrum bo‘lgan 
joyda aloqalar mavjud bo‘lishi mumkinmi? O‘z-o‘zidan ravshanki, shakllangan, nisbatan 
mustaqil narsalar mavjud bo‘lmagan joyda aloqa mavjudligini taxmin qilish ham mumkin emas. 
SHu 
sababli 
umumiy 
aloqa 
kategoriyasi 
«narsa», 
«uzluklilik», 
«uzluksizlik», 
«cheksizlik»,«tuganmaslik» tushunchalari bilan tavsiflanadi. Hozirgi ilmiy bilimga tayanuvchi 
borliqning falsafiy talqini olamning universal yaxlitligini, dunyoning birligini ochib beradi. 
Dialektika kategoriyalari borliqning universal aloqalarini bilish shakli hisoblanadi. 
Aloqalarning universalligi ularning tiplari va turlarining rang-barangligida namoyon 
bo‘ladi. Aloqalarni tasniflash turli asoslarga ko‘ra amalga oshiriladi. Xususan, bir tomonlama va 
o‘zaro aloqalar, to‘g‘ri va egri aloqalar, bevosita va bilvosita aloqalar, ichki va tashqi aloqalar 
farqlanadi. Hajm jihatidan aloqalar umumiy, alohida va xususiy bo‘lishi mumkin. Mazmun 
jihatidan genetik, funksional, strukturaviy, energetik, moddiy, informatsion va boshqa aloqalar 
farqlanadi. Aloqalarning butun rang-barangligi fanning qaysidir bir tarmog‘i doirasida tadqiq 
etilishi mumkin emas. Ularning muayyan turlari maxsus fanlarning predmeti hisoblanadi. 
Dialektika borliqning barcha jarayonlariga xos bo‘lgan umumiy, muhim, universal aloqalarni 
o‘rganadi. Fan borliqning universal qonunlarini tashkil etadigan ichki, zaruriy, muhim,barqaror, 

---

takrorlanuvchi aloqalarga alohida e’tibor beradi. Umumiy aloqalar dialektika kategoriyalarida 
yoritiladi.