“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Olamning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi. 
Notirik tabiat o‘z shakllari va holatlarining 
son-sanoqsizligi va rang-barangligi bilan aqlni lol qoldiradi. U turli jismlar, predmetlar, zarralar, 
gazlar, maydonlar, xossalar, hodisalar ko‘rinishida amal qilar ekan, muttasil harakat va 
o‘zgarishlar jarayonini boshdan kechiradi. Dunyoning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi haqidagi 
hozirgi ilmiy tasavvurlar so‘nggi 400 yil ichida vujudga keldi, galaktikalar va ularning to‘dalari, 
makro va mikrodunyoning hayratomuz rang-barangligi haqida odamlar XX asrdagina xabar 
topdilar. Olamning cheksiz bo‘shlig‘i qarshisida bizning dunyo haqidagi tasavvurlarimiz hozir 
ham dengizdan bir tomchi bo‘lib tuyuladi. Lekin, shunga qaramay, bugungi kunda biz bilgan va 
tushungan narsalar butun Olam va uning ayrim qismlari evolyusiyasi va muttasil 
o‘zgaruvchanligi haqida ancha asosli xulosa chiqarish imkonini beradi. Boshqacha aytganda, 
dunyo u yoki bu bosqichda ma’lum narsalar vujudga kelib, o‘z borlig‘ini kasb etadigan va 
qachondir yo‘q bo‘ladigan, ya’ni o‘zining avvalgi borlig‘ini yo‘qotib, modda va energiyaning 
saqlanish qonuniga binoan boshqa narsaga aylanadigan muttasil davom etuvchi jarayondir. 
Notirik tabiatning hozirda mavjud bo‘lgan butun rang-barangligi o‘z asosiga ega, ya’ni u 
qachondir vujudga kelgan. Bu fikrni kengayib borayotgan Olam haqidagi hozirgi ilmiy 
tasavvurlar ham tasdiqlaydi. Biroq, olimlar fikriga ko‘ra, biz yashayotgan Olam tarixi 
boshlanishiga asos bo‘lgan «Katta portlash» nazariyasi dunyoning mohiyati va uning tuzilishi 
xususida yangi va yangi masalalarni kun tartibiga qo‘ymoqda. Tabiiy fanlarning ma’lumotlari 
taxminan 15 milliard yil muqaddam 
ayrim osmon jismlari mavjud bo‘lmagani, bizning
Olam 
deyarli bir jinsli kengayib borayotgan plazmadan tashkil topganidan
dalolat beradi
. Endilikda 
bir-biridan uzoqlashayotgan galaktikalar tarkibiga kiruvchi yulduzlar, sayyoralar, asteroidlar va 
boshqa ko‘plab kosmik jismlar mavjud bo‘lib, bu galaktikalarning to‘dalarida vaqti-vaqti bilan 
fanga ma’lum bo‘lmagan sabablarga ko‘ra ulkan tadrijiy va inqilobiy o‘zgarishlar yuz beradi. 
Yer tarixi. 
Ilmiy tasavvurlarga ko‘ra, biz yashayotgan sayyora taxminan 4,5 milliard yil 
muqaddam Quyosh tizimida sochilib yotgan gazsimon-changsimon moddadan paydo bo‘lgan, 

---

muayyan moddiy jism sifatida o‘z borlig‘ini kasb etgan,oradan yana bir milliard yilcha vaqt 
o‘tgach, Erning geologik tarixi boshlangan. Hozirgi zamon fani aniqlagan eng qadimgi tog‘ 
jinslarining yoshi shundan dalolat beradi. Shunday qilib, Yer jonsiz tabiatining moddiy dunyosi 
o‘zining aniq geologik yil hisobiga ega va uning borlig‘i sayyoramizning umumiy evolyusion 
jarayonlari bilan bog‘liq. Erning tabiiy kosmik jism sifatidagi evolyusiyasini esa nafaqat tog‘ 
jinslari yoki qit’alar tarixi, balki minerallar, foydali qazilmalar, keyinroq esa, oliy shakllar 
darajasigacha rivojlangan jonli mavjudodlarning paydo bo‘lishi ham tasdiqlaydi.